Erzurum’un Şenkaya İlçesi çevresi, çok eski tarihlerden itibaren iskanın olduğu, farklı devlet ve uygarlıkların hakimiyet sahası içerisinde yer aldığı bölgede bulunan çeşitli tarihi eserler ve ele geçirilen arkeolojik bulgular çerçevesinde ortaya çıkmıştır.

Ne var ki, bölge ile ilgili gerçekçi bir araştırmanın yapılmamış olması, burada bulunan çok önemli tarihi eserlerin kaderine terkedilmiş olması, hatta bir çok yerde hakkında doğru dürüst bir bilginin yer almaması bölgeye yönelik ilgisizliğinde bir belgesi niteliğindedir.

Şenkaya İlçesi sınırları içerisinde, “Sındıran Kalesi, Teketaş Kule Kalıntısı, Kaletaşı Kalıntısı, Evbakan Kalesi, Yaymeşe Kalesi, Yanıkkaval Kalesi, Şenkaya Kaleleri, Şenkaya, Erzurum, Bardız Kalesi, Turnalı Kalesi” savunma ve ticaret yollarının güvenliğini almak üzere birçok tarihi yapı bulunmaktadır.

Bardız Kalesi;

Şenkaya İlçesinde Bardız Bucağı yakınındaki Bardız Deresi’nde stratejik öneme sahip sarp bir kayalık üzerinde bulunmaktadır. Hiçbir yerinde kitabesi olmayan kalenin Ortaçağ’da yeniden yapılmış olduğu ve bugünkü yapısının Ortaçağ’dan kalma olduğu anlaşılmaktadır. Eviliya Çelebi seyahatinde Bardız kalesine geldiğini ve yapının El-Melik İzz-üd-din yapısı olduğundan bahsetmektedir. İbrahim Hakkı Konyalı ise yapının Saltukoğullarından İzz ed-Din Saltuk tarafından yaptırıldığını kabul etmektedir.

Kalenin ya bizzat İzz ed-Din Saltuk ya da onun büyük veziri Firuz Akay tarafından yaptırdığını öngörmektedir. Bugünkü mevcut kalenin Saltuklular zamanında yapıldığı, Selçuklular ve Osmanlılar döneminde tamirat gördüğü düşünülmektedir.

Kale içten içe yaklaşık 150×75 m. boyutlarında kare planlıdır. Kalenin sur duvarlarının büyük bir kısmı ayaktadır. Burçlar ve burçlar arasındaki kesme taştan yapılmış sur duvarları görülmektedir. Sur ve burçlarda moloz ve kesme taş malzeme, iki ayrı renkte taş alternatif olarak kullanılmıştır.

Giriş kapısının olduğu yani güney cephesinin sol köşesinde aşağıdan 5 metre, yukarıdan da 3 metre kadar aşağıda çıkıntı halinde kırımızı bir taşa işlenmiş üç halka halinde örüklü bir motif bulunmaktadır. Bu motif köydeki çeşmelerdeki motiflerin bir benzeridir. Kalenin taşlarının köylüler tarafından sökülerek yapılarda kullandığı anlaşılmaktadır. 10.03.1978 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Yanıkkaval Kalesi;

Erzurum İli Şenkaya İlçesinin Yanıkkaval Köyü sınırları içerisinde yer alır. Kale, küçük yonu taşlarından yapılmış ve ana kayalık zemin üzerine oturtulmuştur. Büyük bir kale olup beden duvarlarının büyük kısmı yıkılmıştır. Beden duvarlarının üst kısmı mevcut olmayan kelenin alt duvarları durmaktadır. Kalenin burç ve kuleleri tespit edilememiştir. 10.03.2006 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Yaymeşe Kalesi;

Şenkaya İlçesi Yaymeşe Köyünün yaklaşık 1,5 km. kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Kalenin duvarları kyklopik teknikte örülmüş olup alt kısımları günümüze kadar gelebilmiştir. Batı bölümünün altından dere geçen kalenin iç kısmı ağaçlarla kaplanmıştır. Kale ve çevresinde çok az seramik parçasına rastlanmasından dolayı kalenin tarihlendirilmesi yapılamamıştır. 23.08.2006 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Evbakan Kalesi;

Şenkaya İlçesi Evbakan Köyü sınırları içerisindedir. Kale köyün 1-1,5 km. batısında bölgeye hakm ve dik bir tepe üzerinde konumlanmıştır. Kuzey surları kısmen ayakta olan kalenin diğer yönlerindeki duvarları temel seviyesindedir. Yaklaşık 250-300 m. uzunluğunda, 10-15 m. aralıklarla daralıp genişleyen bir form sergilemektedir. Kale içerisinde kayaya oyulmuş sunu alanı ile su sarnıcı bulunmaktadır.

Günümüze gelen sur kalıntıları horasan harcından yapılmıştır. Sarnıç ve tepe eteklerinde kaçak kazılar sonucu çıkarılmış öğütme ya da değirmen taşları gibi unsurlar kalenin Ortaçağa ait olduğunu göstermektedir. Kale içerisindeki sunu alanı kale tarihinin Urartu Dönemine kadar gidebileceğini düşündürmektedir. 27.01.2009 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Sındıran Kalesi;

Şenkaya İlçesi Sındıran Köyü sınırları içerisinde yer alır. Moloz taş malzemeden inşa edilmiş kalenin güney tarafında moloz taş örgülü sur kalıntıları mevcuttur. Kale ile aynı parsel ve eksende şapel kalıntısı bulunmaktadır. Beden duvarları düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmiş, şapelin temel seviyesinde de taş malzeme kullanılmıştır. Şapelin kuzey doğusunda, 10 m. mesafede sur kalıntıları görülmektedir. 25.05.2012 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Turnalı Kalesi;

Şenkaya İlçesine bağlı Turnalı Köyünün terk edilen eski yerleşim alanının yaslanmış olduğu sarp tepe üzerinde bulunmaktadır. Kayalık alana göre şekillendirilmiş küçük bir kaledir. Günümüze iki silindir formlu kulesi ve beden duvarlarının bir kısmı ulaşmıştır. Kalenin hangi dönemde yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Kalenin oturtulduğu kayalık alandaki kaya mezarı kalıntılarından Urartu öncesi veya çağdaş bir dönemde yapıldığı söylenebilir. 01.07.2004 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Kaletaşı Kale Kalıntısı;

Şenkaya İlçesi Kireçli Köyü sınırları içindeki Köyüstü Mevkiinde bulunmaktadır. Kaletaşı Tepesi üzerinde yer alan kale kalıntısı 104 ada 1 parseldedir. Kuzey-güney doğrultulu kalenin güney uç kısmında moloz taştan yapılmış kısmen parçalanmış duvar izleri mevcuttur. Kalenin vadi içerisinden geçen ticaret yolu ve çevresini korumak amaçlı küçük bir karakol şeklinde inşa edildiği düşünülmektedir.

Kaletaşı tepesinin doğu yamacında yer alan iki adet mağara, kayalık alanın doğu yönünde iç kısma doğru gitmektedir. Mağaraların girişi kaçak kazılar sonucu çıkarılmış toprakla kapatılmış vaziyettedir. Kalede yapılmış kaçak kazı çukurlarının etrafında seramik parçalarına rastlanılmaktadır. 23.07.2010 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Teketaş Kule Kalıntısı;

Şenkaya İlçesi Teketaş Köyü Havuzbaşı Mevkiinde yer alır. Kule Bardız Çayı ile Erzurum-Bardız karayolu arasında bulunan kayalık alan üzerindedir. 176 ada 1 parselde bulunan kulenin büyük bir kısmı yıkılmış olup moloz taştan yapılmıştır. 23.07.2010 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir.