İnkaya -Micingirt Kalesi; Kars’ın Sarıkamış İlçesi, İnkaya -Micingirt Köyü sınırları içerisinde yer almaktadır.
1232 yılında Saltuklu Sultanı Mansur Ergin tarafından inşa edildiği bilinmektedir. Kale, sarp bir kayalık üzerinde yapılmıştır ve belli dönemlerde Bizanslılar, Romalılar, Selçuklular ve Osmanlılar tarafından aktif olarak kullanılmıştır.
Kalenin mimarisi dikdörtgen planlıdır. Fakat günümüze harap bir şekilde gelmiştir. Sadece kalenın sur duvarları görülmektedir.
Keçivan Kalesi; Kars’ın Kağızman İlçesinin kuzeybatısında yer alan Aladağ’ın hemen eteğindedir.
Eski sancak merkezi bir kaledir. Kaynaklar ve halk arasında Keçivan, Geçivan, Geçvan adları ile anılmakta olup, kalenin bulunduğu yerleşim yeri 1960 sonrası Tunçkaya köyü olarak isim almıştır.
Pijen, Seffak, Efrasyab cenkleri hikayesinde adı geçerek anlatılan bu kalenin halk arasında ‘Efrasyab’ın yaylaklarından olduğu’ rivayet olunmuştur. M.Ö. 650-120, M.S. 16 yıllarında Aras boylarına yerleşen Saka Türklerinin padişahının adı İran destanlarında ‘Turan Padişahı Efrasyab ‘olarak gösterilirken Türklerce ‘Alp-Er Tonga’ olarak tanınmaktadır.
618 milat yıllarında Kars bölgesinde adı bilinen tek şehir 311’de Oğuzlardan Kamsarakam beylerinin malikanesi olacak olan bu Artageyra’dır (Keçivan). Bununla beraber adı geçen Arta-Kers Kalesi de (Kers Köyü) Kağızman’dadır. Her iki yer adının başındaki Artak, Artag, Arda sözlerinin Asyanik’lerden kalma veya Sakalara ait adların kökleriyle ilişkili olduğu sanılmaktadır.
Kars Kalesi; Kars’ın Merkez İlçesi, Kaleiçi Mahallesi sınırları içinde yer alır. Merkez Kale, İç Kale veya stadel olarak anılır.
Bazı kaynaklar 12. Yüzyılda saltuklular tarafından yapılmış demekte ise de 10. Yüzyıla kadar inmektedir. 1579 yılında Lala Mustafa Paşa tarafından onarımı yapılırken, dört köşe mermer kitabe bulunmuş dış surların kapısına koydurulmuştur.
Bu kitabeye göre 1152 yılında Sultan Melik İzzetin’in emri ile Veziri Firuz Akay tarafından yaptırılmıştır. Kaleyi 1386 yılında da Timur yerle bir etmiş, 1579 yılında tekrar III. Murat’ın emriyle Lala Mustafa Paşa yeniden yaptırmıştır.
Bundan sonra 1616 ve 1636 yıllarında iki kere onarımdan geçmiş, şehir merkezine bazı eserler eklenmiştir. Kaynaklara göre Merkez Kale dışında dış surlar 27.000 metre uzunluğunda olup, 220 burçtan meydana gelmiştir.
Dış surlar üzerinde önemli üç kapı bulunmaktadır. Bunlar:
Fethiye Cami; Kars’ın Merkez İlçesi, Ortakapı Mahallesi sınırları içerisinde yer alır.
Fethiye Camii 19.yy sonlarında Ruslar tarafından Baltık Mimari tarzında kilise olarak yaptırılmıştır.
Bina Cumhuriyetin ilk yıllarından sonra Kapalı Spor Salonu olarak kullanılmış 1985 yılında ise camiiye çevrilmiştir.
Yusuf Paşa Cami; Kars’ın Merkez İlçesi, Yusufpaşa Mahallesi sınırları içerisinde yer alır.
Kars Beylerbeyi Seyit Yusuf Paşa tarafından kendi adına izafeten 1664 yılında yaptırılmış olup gri ve beyaz bazalt taştan inşa ettirilmiştir.
Caminin giriş kapısındaki Osmanlıca kitabe günümüze kadar ulaşmıştır. Cami halen ibadete açık bulunmaktadır.
Genç Kızlar Kilisesi; Türkiye – Ermenistan sınırını ayıran Arpaçay Nehri Vadisinin batı yanında yer alır.
Kars İl Merkezi’nin güneydoğusundaki Ani Antik Kenti ören yerine ulaşan kervan yolunun başlangıç noktasında inşa edilmiştir.
Mimari yapısı ve süslemeleri dikkate alındığında 13. yy.’ın karakteristik özelliğini taşıyan kilise silindirik bir plana sahip olup üzerindeki kubbe çadır görünümündedir.
Menucehr Cami; Kars İl Merkezi’nin güneydoğusundaki Ani Antik Kenti ören yerindedir.
Ören yerinde iç kaleye çıkan yolun güneyinde bulunan pilato üzerine inşa edilen Ebul Menucehr Camii planı bilinen ve günümüze sağlam bir şekilde ulaşan en eski Selçuklu eseridir.
Ani şehrinin Selçuklular tarafından fetih edilmesinden sonra 1072 yılında Ebul Menucehr Bey tarafından yaptırılan camii Sivas Divriği Ulucamiinden daha önce yapıldığı için Anadoludaki ilk Türk camisi olma özelliğini de taşımaktadır.
Aziz Prkich Kilisesi; Kars İl Merkezi’nin güneydoğusundaki Ani Antik Kenti ören yerinin güney doğusundadır.
Büyük katedrale yakın bir noktada inşa edilmiş olan kilisenin yarısı sonradan yıkılmıştır.
Kilise M.S. 1036 yılında yapılmış olup zemini daire planlıdır. 1036 yılında kral III. Sembat tarafından yaptırılan kilise 1291 ve 1342 yıllarında Atabekler tarafından restore ettirilmiştir.
1930’lu yıllarda ise bir yıldırım düşmesi sonucu kilisenin yarısı yıkılmıştır.
Abughamrents (Polatoğlu) Kilisesi; Kars İl Merkezi’nin güneydoğusundaki Ani Antik Kenti ören yerinin kuzeybatısında yer alır.
Bostanlar deresinin üzerindeki surlara yakın plato üzerinde kurulan kilise M.S. 980 yılında Prens Pahlavuni tarafından yaptırılmıştır.
Silindirik bir yapıya sahip olan kilise sekizgen kubbeli olup kubbenin temeli derin yüzeyi ayıran birbirine geçmiş ince sütunların desteklediği 6 kenar sütun üzerinde durmaktadır.
Tigran Honents (Resimli) Kilisesi; Kars İl Merkezi’nin güneydoğusundaki Ani Antik Kenti ören yerinin kuzey doğusunda yer alır.
Mığmığ deresinin Arpaçay Nehrine karıştığı yer üzerinde yükselen seki biçimindeki bir arazi üzerine kurulan kilise 1215 yılında Anılı bir tüccar olan Tigran Honents tarafından inşa ettirilmiştir.
Bu kilise özellikle iç mekanındaki fresklerle dikkat çekicidir. Kilisenin iç cephe duvarları ile kubbe kısmında Hz. İsa’nın doğumundan ölümüne kadar geçen olayları sembolize eden freskler mevcuttur.
