Mülteci ve göçmenlere dönük politikacılar tarafından kullanılan dil ve argümanlar göçmenlerin Türkiye’deki varlığını tartışılır hale getirdi. Ülkelerindeki iç savaştan kaçarak Türkiye’ye sığınan başta Suriyeliler olmak üzere milyonlarca göçmenin yeniden geri gönderilmesi, bayramlarda ailelerini ziyaret edebilenlerin ülkeye alınmaması kamuoyuna verilen siyasi mesajlardan sadece bir kaçı.

Türkiye’nin göç ve göçmenlere yönelik oluşturmaya çalıştığı koruma ve uyum programları; göçmenlerin topluma entegrasyonu siyasi söylemler bir yana, ekonomik kriz ve derinleşen işsizlikle birlikte daha çok sorgulanıyor. Türkiye’nin göç ve göçmenlere yönelik uyum politikaları başarılı mı? Uzmanlar euronews’e anlattı;

”Bir ülkede belirli bir refah seviyesi, eşit hak ve özgürlükler yoksa entegrasyondan bahsedilemez”

Göç üzerine çalışmalar yürüten Kadir Has Üniversitesi’nden Dr. Sibel Karadağ’a göre bir ülkede entegrasyon gibi bir kavramdan bahsedebilmek için o ülkede belirli bir refah seviyesi, eşit hak ve özgürlüklerin mevcudiyeti gerekli. Aksi halde, içi boş bir kavramdan bahsediliyor.

‘’En önemli hususlardan biri, Türkiye sığınmacı nüfusun çok katmanlı olduğu bir ülke. Geçici koruma statüsü altında 3.7 milyon Suriyeli, uluslararası koruma altında olan ve uydu kentlerde kayıt altında olan yaklaşık 400 bin kadar başka uyruklar var, onlar da yıllardır üçüncü ülkeye yerleştirilmeyi bekliyor. Bir de sayısını bilemediğimiz, düzensiz göçmen diye adlandırılan bir nüfus var. Bununla da bitmiyor mesele, kayıt olduğunuz ilde yaşama zorunluluğu var hem Suriyeli hem uluslararası koruma altında olanlar için, ancak bu fiiliyatta işlemiyor, insanlar çalışma izni olmadığından ve enformel sektörde istihdam edildiğinden nerede iş bulurlarsa mecburen o kente gidiyorlar, bu durumda de facto kayıtsız hale geliyorlar. Karşımızda, çok parçalı ve katmanlı bir olgu var.’’

Dr. Sibel Karadağ, Türkiye’nin 10 yıldır sığınmacı politikasını, geçicilik üzerine kurduğunu ve bu sayede manevra alanını genişletmeyi hedefleyen politikalar ürettiğini söylüyor.

‘’2018 yılında BMMYK’nın tüm süreçlerden çekilmesi ile de tek aktör Göç İdaresi Başkanlığı oldu. Sonrasında, göç politikalarına ilişkin verilere erişim ve denetleme neredeyse imkansız hale geldi. Yani, sığınmacı topluluklar, geçici statüde ya da kayıtsız oldukları ölçüde, her daim güvencesiz bir hayat sürmek zorunda oldukları ölçüde, daha ağır şartlarda çalıştırılabiliyor, yeri geldiğinde Edirne olayları örneğinde olduğu gibi Avrupa sınırına sürülebiliyor, yeri geldiğinde de gönüllü geri dönüş formu imzalatılarak geri gönderilebiliyor. Siyasi ve iktisadi konjonktüre göre değişen politikalar bu sayede daha kolaylıkla uygulanabiliyor. Türkiye’nin yıllardır sürdürdüğü politika tam olarak bu.’’

Türkiye’de değişen koşullara göre adapte edilen keyfi bir göçmen politikası sürdürüldüğünü düşünen Dr. Sibel Karadağ, sığınmacıların hem siyasi hem iktisadi olarak bir sömürü alanı haline geldiğine vurgu yapıyor.

‘’Ekonomik daralma arttıkça, işverenin maliyetini düşürecek kayıtdışı sektörü genişleterek sığınmacı nüfusu kimsenin yapmak istemediği işlerde, ucuz işgücü olarak istihdam ediyor, bu ihtiyacı kapatmak için kullanıyor. Bunu yaparken de özellikle metropollerde istihdam imkanlarından kaynaklı yığılma olduğunda, bu sefer seyreltme politikaları uygulayarak kişileri tekrar kayıtlı olduğu illere gönderiyor, sınır dışı edilen düzensiz göçmen artıyor. Örneğin, yerel seçimleri kaybettikten sonra böyle bir politika devreye girmişti, başka illere gönderme ya da gönüllü geri gönderme oranları ciddi sayıda artmıştı. Yani değişen koşullara göre adapte edilen keyfi bir politika sürdürüldü şimdiye kadar, hayatı değersizleştirilen sığınmacı da hem siyasi hem iktisadi olarak bir sömürü alanı haline geldi.’’

Dr. Sibel Karadağ, son günlerde toplumun bazı kesiminde açığa çıkan ve yüksek sesle dile getirilen göçmen karşıtı söylemlerle ilgili endişesini; ‘’Bu toplumsal öfke gerçek sorunlara değil, yabancı düşmanlığına doğru örgütlenmeye devam ederse, ki pek çok aktör bunu çeşitli şekillerde yapıyor, tarihe utançla kazınacak sahnelere tanıklık edebiliriz’’ sözleriyle ifade ediyor.

‘’Bu durumun bizi getirdiği nokta ortada. Bir tarafta çok hızlı yoksullaşan bir yerli halk, diğer tarafta artık insandışılaştırılmış bir sığınmacı nüfus. Tam da bu noktada, bu sefer de yabancı düşmanlığı üzerinden yürütülen bir muhalefet söylemi devreye sokuldu, ve bütün bu sömürü ağını yaratan ve besleyen yapısal sebepleri bıraktık, herkes şu an göçmenleri konuşuyor. Bu söylem, sadece var olan yapısal sorunların ve eşitsizliklerin üstünü örter, hatta daha da kötüsüne yol açar. Tarih bize şunu net bir şekilde gösteriyor, düşmanlaştırılan nüfusa mübah görülen her politika ve anlayış, zamanla yerli halka ya da makbul sayılana doğru genişler. Onun sömürülmesine olanak sağlayan koşullar, zaman içerisinde sizi de içine alır. Ancak ne yazık ki, insanlık tarihi bu basit gerçekliği yüzyıllardır öğrenebilmiş değil. Tarihsel bir eşikte olduğumuzu düşünüyorum, bu toplumsal öfke gerçek sorunlara değil, yabancı düşmanlığına doğru örgütlenmeye devam ederse, ki pek çok aktör bunu çeşitli şekillerde yapıyor, tarihe utançla kazınacak sahnelere tanıklık edebiliriz. Bu meseleyi oy kaygısı ile araçsallaştıranlara da şunu belirtmek isterim, mevcut yönetim zaten çok geniş bir manevra alanında, çelişkiden asla imtina etmeyen bir esneklikte yürütüyor bu politikayı ve kolaylıkla söyleminizi elinizden alabilir.’’

Mülteci hakları savunucusu Müge Yamanyılmaz ise son günlerde göçmenlere yönelik söylemlerin artmasını dezavantajlı grupları koruyacak herhangi bir önlemin alınmamasına bağlıyor.

Entegrasyon politikalarının dünyanın her yerinde egemen olana entegre olmak şeklinde yani ona uyumlanmak şeklinde düşünüldüğünü ifade eden Yamanyılmaz ”birlikte eşit yaşam” amacının gözardı edildiği düşüncesinde.

‘’Özellikle Türkiye gibi ulus-devlet ideolojisinin güçlü olduğu ülkelerde halklar veya farklı özellikteki gruplar arasında eşitsizliklerin var olması, denkleme yeni grup ve kimliklerin eklenmesi ile derinleşir. Nefret söylem ve suçlarını önleyecek, dezavantajlı grupları koruyacak herhangi bir önlemin alınmaması ve nefret suçlarının cezasızlıkla sonuçlanması hem göçmen ve mülteci grupları hem de yerli halkı tehdit eden, onları gündelik politikalara bağımlılaştıran, siyaseten araçsallaştıran ve özne olmalarını engelleyen bir şeye dönüşür. Nitekim son günlerde olan da bu.’’

”Türkiye’nin yıllar içinde entegrasyon süreci başarıya ulaşamadı”

Mülteci hakları savunucusu Müge Yamanyılmaz’a göre, Türkiye’nin yıllar içinde entegrasyon sürecinin başarıya ulaşamadı.

Yamanyılmaz, Türkiye’nin uyguladığı uyum politikasının mültecilere sınır çekme, onları disipline etme, belirsiz ve değişen kuralları ihlal ettiklerini düşündüklerinde onları hizaya çekme şeklinde olduğunu dile getiriyor.

Yamanyılmaz’a göre bu tablo karşısında göçmenler yerel halkla bağlantısını kesiyor ve günlük temastan kaçınıyor.

Devam eden bu döngü içinde ise mültecilerin görünmeyen, belirsiz bir yerden gelebilecek şiddet kaygısıyla yaşamaya çalıştığını söylüyor Yamanyılmaz.

”Yönetmelik Suriyelileri belirsizliğe mahkûm eden bir ‘geçicilik’ içeriği”

2014 yılında Türkiye Cenevre Sözleşmesi’ne koyduğu coğrafi çekince nedeniyle mültecilik statüsü vermediği Suriyeliler için bir Geçici Koruma Yönetmeliği oluşturdu.

Yönetmelikle Suriyelilere herhangi bir hak tanınmadığı gibi sağlık, eğitim, istihdam ve barınma gibi en temel insan haklarını da hizmet kategorisine indirgenerek “Geçici Korunanlara Sağlanacak Hizmetler” şeklinde ifade edildi.

Bununla da kalmayan Yönetmelik, Geçici Korunanlara yani Suriyelilere bir dizi yükümlülükler getiriyor.

‘’2003’te Avrupa Komisyonu’nun yayınladığı “Göç, Entegrasyon ve İstihdam Bildirisi” yerel halk ve mülteciler arasında hak ve yükümlülükler dengesi öngörüyor ve entegrasyonu şöyle tanımlıyor: “Üçüncü ülke vatandaşları ve ev sahibi toplumların hak ve sorumluluklarının karşılıklılık esasına dayandığı ve göç eden kişinin tam katılımının öngörüldüğü iki yönlü bir süreç”. Bu tanım kuşkusuz, ekonomik, sosyal ve siyasal hakları tanırken çeşitliliği ve farklılığı da görüyor.

IOM’in Göç Terimleri Sözlüğü’ne göre ise entegrasyon göçmenlerin hem birey hem de grup olarak toplumun bir parçası kabul edildiği süreç olarak tanımlanıyor.’’

‘’Türkiye ise Gerek İl Göç İdaresi Başkanlığı’nın politika belgelerinde gerekse mevzuatta (2013 tarihli YUKK’un 96. Maddesi) “entegrasyon”u kullanmıyor, yerine “uyum”dan bahsediyor. YUKK’la birlikte Göç İdaresi bünyesinde Uyum ve İletişim Dairesi oluşturuldu. Uyum kelimesinin hem taraflara yükümlülükler getirmesi hem de geçiciliği göstermesi bakımından özellikle tercih edildiğini söylemek gerekir. Uyum kavramı ile, Göç İdaresi Başkanlığı’nın MEB protokolü ile neredeyse zorunlu hale getirdiği SUYE (Sosyal Uyum ve Yaşam Eğitimleri) ile Türkiye tek yönlü, mültecilerin gündelik yaşamlarını kontrol etmeye yönelik bir dizi düzenleme getiriyor ama aynı zamanda da onların ülkelerine geri döneceklerini, bu nedenle de geçici olduğunu da vurguluyor.’’

Politikacılar için göçmen ve mülteci nefreti, yabancı düşmanlığının siyaseten kullanışlı olduğunu dile getiren Yamanyılmaz, önümüzdeki süreçte bu durumun daha da büyük tehlikeler doğurabileceği uyarısında bulunuyor.

‘’Mültecileri ve mülteci hakları savunucularını daha karanlık günler bekliyor. Nefret telafisi zor, zamanla iyileşmeyen yaralar açar. Faili de bu şiddetten hayatta kalanı da aynı şiddet döngüsüne hapseder, tarih boyunca bir tarafta o utanç yaşanırken diğer tarafta da travması kalır. Karşılık bulmayacağını bilsem de siyasileri söylemlerinin sorumluluklarını almaya çağırıyorum.’’

”Hiç kimse mültecilerin özneliğini kabul etmiyor, iradelerini kabul etmiyor, eşit görmüyor”

İktidar ve düzen muhalefeti “geri göndereceğiz-geri göndermeyeceğiz” diye açıklamaları peş peşe sıralıyor. Kimse mültecilere seçimlerini sormuyor, hiç kimse gitme ve kalma kararı siz mültecilere aittir demiyor. Hiç kimse mültecilerin özneliğini kabul etmiyor, iradelerini kabul etmiyor, eşit görmüyor. Mültecileri yerel toplulukla, mahalleliyle, komşuyla, işverenle, “hizmet” aldığı okul müdürüyle, hastane çalışanıyla eşit yapabilecek böylelikle onları koruyacak ilk şey statüdür, mültecilik statüsüdür. Sınır dışı tehdidi, idari gözetim tehdidi olmadığında mülteciler kendileri adına konuşabilecek, ırkçılığa direnebilecek, haklarını talep edebilecek, yükselen nefrete karşı bir nebze karşı koyabileceklerdir. Geri Kabul anlaşması son bulmalı ve mültecilik statüsü tanınmalıdır. Şiddetin önüne geçebilecek en acil şey budur.’’