Hatuniye Camii; Bitlis’in Merkez İlçesi, Şemsi Bitlis Mahallesi, Nur Caddesi üzerinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Kendi adıyla anılan semtte bulunan yapı, Abbasilerden Evhadullah Sultan’ın kızı Huma Hatun tarafından 2. asırda yapıldığı rivayet edilmektedir.
Defalarca gördüğü tamirat sonucu kubbe ve kemerler yıkılarak toprak dama çevrilmiştir. Anıt, tarihi kıymetini yitirmiş hale gelmiştir.
Aşağı Kale (Kale Altı) Camii; Bitlis’in Merkez İlçesi, Gazi Bey Mahallesi, Kalealtı Sokak üzerinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Kitabesi olmayan yapı, Tarihi Bitlis Kalesinin altında yer almakta ve 17.-18 yüzyıllar arasında yapıldığı sanılmaktadır.
Ana mekana doğuda açılan bir kapıyla girilir. ibadet mekanı ortadan kalın bir sütunla desteklenen üst örtü sivri kemerler üzerinde basık tonozludur. Dört kenarda birleşen kemerler mekanı dört bölüme ayırmaktadır.
Bölümler tonozvari kubbelerle örtülmüştür, fakat bütün bölümlerde kemer açıklıkları bina planının yamukluğu nedeniyle eşit değildir. Güney duvarında bulunan mihrabı dıştan çıkıntı yapar.
Caminin iç mekanı süsleme açısından sadelik arz eder. Camiinin minaresi yenidir. Düzgün kesme taştan inşa edilen camii, cephelerde açılan yay kemerli ikiz pencerelerle aydınlatılmaktadır. Yapı dıştan düz damla örtülmüştür.
Gökmeydan Camii; Bitlis’in Merkez İlçesi, Taş Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Etrafında bulunan ve sonradan eklendiği belli olan kısımlarla birlikte L şeklinde bir plana sahip olan camii için 1924’te Atatürk’ün emriyle bir minare yapıldığı bilinmektedir.
Caminin alt kat duvarları kalın masif duvarlarıyla üst kattan ayrılır. Medrese veya zaviye olduğu ileri sürülen alt kat doğu yöndeki bir kapı ile girilen uzun ve beşik tonozlu bir koridorun iki yanında yer alan dört odadan müteşekkildir.
İkinci katı teşkil eden ibadet mekanına bir merdivenle çıkılmakta ve kapıyla doğrudan ibadet mekanına geçilmektedir. Boyuna dikdörtgen plan ortadan iki sütün ve iki paye ile boyuna iki bölüme, enine dört bölüme ayrılmakta ve her bölümü ayıran kemerlerin beden duvarlarına birleştiği yerde duvarlar birer payanda ile desteklenmiş bulunmaktadır. Mekan kubbelerle örtülmüştür.
Cami biri doğu Cephe, biri batı cephe ve ikisi mihrabın iki yanında bulunan dört adet pencere ile aydınlatılmaktadır. Caminin mihrabı yarım silindirik formdadır. Güney batı köşede 3 m. mesafede caminin minaresi yer alır. 1924 yılında yapılmış olduğu kitabesinden anlaşılan minarenin altta küp şeklinde bir kaidesi bulunmakta ve kaidenin köşeleri ters pandantif şeklinde pahlanarak kareden silindirik gövdeye geçmeden iki bilezikle kesilmektedir.
Tamamı kesme taştan olan gövde dört sıra halinde rozet damla ve üçgen motiflerle süslenmiştir. Gövde üstte iki sıra halinde bileziği geometrik süs bordürleri takip eder. Şerefesi sade olan minberin petek kısmı sekizgen formda düzenlenmiştir. Minare küçük bir taş kubbe ile örtülmüştür.
Camiinin güney cephesinde avlusu bulunur. Avlu kapısının iki yanında sütunceler yer alır. Kapının üzerinde sivri bir kemer bulunmakta kemer konturları yüzeyden dışa doğru çıkıntı yapmaktadır. Kapı gerek ebatı gerekse süslemeleriyle portal bir görünüme sahiptir.
Gazi Bey Camii; Bitlis’in Merkez İlçesi, Gazi Bey Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Kitabesine göre 1836 senesinde Şerif adlı bir zat tarafından yaptırılmıştır.
Bir ara Halk ve Çocuk Kütüphaneleri ile Milli Eğitim Müdürlüğü Beslenme Bürosu olarak kullanılan bu yapı, geçtiğimiz yıllarda yeniden düzenlenerek camii olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Yapıya uygun olarak yapılan çevre duvarları, şadırvan ve minaresi ile muntazam bir hal alan caminin alt katı ise, kuran kursu olarak kullanılmaktadır.
Gazi Bey Camisinin güney cephesinde yer alan dışa taşkın mihrap bölümünün sağında yer alan pencerenin altındaki kitabede “ 13 Kasım 1916 tarihinde Atatürk bu camide namaz kılmıştır” yazısı yer almaktadır.
Şerefiye Camii; Bitlis’in Merkez İlçesi, Gazi Bey Mahallesi, Şerefiye Camii Sokak üzerinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Dikdörtgen planlı camiinin batı cephesi arkasındaki kayalıklara bitişiktir. Yapı kuzey-doğu istikametinde bir çıkıntı meydana getirir. Camiinin portali bu cephede yer alır. Portal taş işçiliği bakımından oldukça zengindir. Üç dilimli kemer niş içinde dikdörtgen formlu bir kapı bulunur.
Siyah beyaz renkteki taşlardan müteşekkil üç dilimli kemer kavsarası makarnalarla işlenmiştir. Kemer ayakları yanlarda sütüneler üzerine oturmaktadır. Portal nişini üç taraftan mukarnas frizi çevreler. Portalden caminin avlusuna geçilir. Caminin kuzeyinde beş gözlü son cemaat yeri bulunur.
Son cemaat yerinden açılan iki kapıyla ibadet mekanına girilmekte ve doğu batı istikametinde uzanan dar bir koridora geçilmektedir. Kuzey duvarı ile üç büyük kemer ve üç paye ile birleşen koridor dört kubbe ile örtülmüştür.
Tatvan (Tah-Tı Van) Kalesi; Bitlis’in Tatvan İlçesi, Tuğ Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirlerinden Zal Paşa tarafından, 1550-1560 tarihleri arasında yaptırılmıştır. İran Şahı Tahmasb Adilcevaz ve Ahlat Kalelerini istila ettikten sonra, Van’a yardım gitmemesi için kaleyi yıktırmıştır. Tatvan Kalesinin kalıntıları rivayete göre halen Yatılı İlköğretim Okulunun temelleri altında bulunmaktadır.
Ulu Camii; Bitlis’in Adilcevaz İlçesi, Kaleboynu Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Van Gölünün kıyısındaki yamaçta, eski kale harabeleri içindedir. 14.-15. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen camii, geçtiğimiz yıllar yapılan kazı çalışmaları sonucu ortaya çıkmıştır.
Van gölüne uzanan meyilli bir arazinin yamacında kaba yonu taşı ve kesme taş kullanılarak inşa edilen cami, doğu-batı doğrultusunda uzanan kütlesel bir yapıya sahiptir. Bitlis ve çevresindeki yapıların hemen hemen hepsinin inşasında muntazam yontulmuş blok taş ve kireç harç kullanılmıştır.
Taşlar sıkı ve muntazam bir şekilde birleştirilmiş, harç ince çizgiler halinde kalmıştır. Eski Camide de aynı yapı tekniği karşımıza çıkmaktadır. Van Gölü çevresinin coğrafi yapısı ve taş ocaklarının bolluğu yöre mimarisini şekillendirmiş ve standart diyebileceğimiz bir inşaat tarzını ortaya çıkartmıştır. Kireçtaşının yanı sıra yörede Ahlat taşı olarak bilinen andezit ve andezitik tüf kullanılmıştır.
Camii, doğu- batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı olup, beş adet tonozlu bölüm üzerinde yükselmektedir. Camii genel olarak incelenirse, yapının gerek beden duvarlarında, gerekse iç mekânında yer alan kemer, tonoz gibi yapı öğelerinde iki tip yapı malzemesi kullanıldığı tespit edilmiştir. Orijinal yapım sürecinde genel olarak gri renkli olan taşlar kaba yonu taş olarak kullanılmış olmasına rağmen, onarımlar sırasında ise pembe, kahverengi, gri renklerde kesme taşların kullanımı tercih edilmiştir.
Sultaniye Camii; Bitlis’in Merkez İlçesi, Müştakbaba Mahallesi, Garipler Sokak üzerinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Muntazam kesme taştan yapılmış olan eser iki katlı olup L şeklinde bir plan gösterir. Yapının birinci katı Şeyh Garibe ait türbeyi ikinci katı ise Sultaniye Camiini oluşturur.
Basit ve kalın masif duvarlardan meydana gelen alt kat üç bölüm halindedir. Her bölümün üzeri kes basık kubbelerle örtülmüştür. Batı duvardaki bir kapıdan geçilen dikdörtgen bölümde bir de mihrap nişinin bulunması bu kısmın aynı zamanda ziyarete gelenlerin namaz kılmaları için ayrıldığını göstermektedir. yapının camii kısmı düzgün kesme taştan yapılmıştır.
Cephelerinde kemerlerle birbirine bağlanan dikdörtgen formda pencereler bulunur. Camiinin kuzey doğu köşesinde kare kaideye oturan minaresi bulunur. Eserin doğu cephesinde ise avlusu bulunur. Avlu çevre duvarı içine alınmıştır. Avluya basık kemerli bir kapıyla geçilir. Yapı düz damla örtülmüştür.
Hizan Camii; Bitlis’in Hizan İlçesi, Gayda Mevkii’nde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Tarihi Hizan Camii, şehrin en eski yapılardan biri olup, şehre gelen turistlerin ziyaret noktalarından biridir.
Bitlis il sınırları içerisindeki en eski anıtları arasında yer almaktadır.
Halk tarafından bu camiyle ilgili rivayet bulunmaktadır; Molla Badi Köprüsü, Bitlis İhalesiyle Medresesi, ve Hizan camiinin kıyamete kadar yıkılmayacağı çevre ve komşu iller halkının tarihi inancıdır.
Tuğrul Bey (Zal Paşa) Camii; Bitlis’in Adilcevaz İlçesi, Çayır Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Anadolu’nun ilk kubbeli camisi olarak bilinen Tuğrul Bey Cami Adilcevaz Kalesi’nin altında bulunmaktadır.Cami’nin üzerinde oniki küçük kubbe bulunmaktadır. Adilcevaz Tuğrul Bey Cami XVI yüzyılda Zal Paşa tarafından yaptırılmıştır. Osmanlı Erken Dönem Ulu Cami plan tipindeki caminin kuzey cephesinde, iki sütun ve beden duvarlarının uzantılarının oluşturduğu kemerlerle birbirine bağlı üç kubbeli bir son cemaat yeri bulunmaktadır.
Son cemaat yerinin ortasında sivri kemerli bir niş içerisinde yay kemerli caminin giriş kapısı bulunmaktadır. Kapının üzerinde kitabe yeri ayrılmış ise de kitabe buraya konulmamıştır. Son cemaatin iki yanında birer pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı ibadet mekanının ortasında dört sütun bulunmaktadır. Bu sütunlar birbirlerine ve duvarlara kemerlerle bağlı olup üzerleri taş pandantifli küçük dokuz kubbe ile örtülmüştür.
İbadet mekanının doğu ve batı cephelerinde iki sıra halinde alttakiler sivri kemerli, üsttekiler alttakilerden bir fazla olarak yine sivri kemerli pencereler bulunmaktadır. Mihrap yönünde ise iki sıra halinde sivri kemerli üç pencere bulunmaktadır. Mihrap beş kenarlı küçük bir çıkıntı halinde dışarıya taşırılmıştır. Mihrap çıkıntısını üzeri piramidal bir külahla örtülmüştür.
Caminin kuzey batı köşesine, son cemaat yerine bitişik olarak kare kaideli minare eklenmiştir. Kaidenin üst kısımlarında meandr motifleri, kuşaklar vardır. Buradan yuvarlak gövdeye geçilmektedir. Gövde bir taş sırası altında beyaz taştan örgü motifli bir kuşakla daha gösterişli bir konuma getirilmiştir. Camii 1965 yılında restore edilmiş ve bugün ibadete açıktır.
