Tarihi Arapgir Evleri, genellikle bahçeler içinde; toprak damlı; duvarları taş ve kerpiç karışımından yapılmış olan, 2-3 katlı evlerdir. Bu evlerin iskeletleri kavak ağacındandır ve odalarında ahşap yüklükler vardır.
Yüklük içinde, adına “çark” denilen ve yıkanmak için kullanılan duş teknesi benzeri tek parça bir taş bulunmaktadır. Mutfağın bulunduğu bölümden birkaç basamakla mahzene inilmektedir. Bu mahzenlerde, Arapgir’in ünlü kışlık üzüm salkımları ahşap kafeslerde asılarak kurutulmaktadır. Mahzenin yanında ayrı bir buğday ve ekmek ambarı vardır. Alt katlarda ise ahır, ahır sekisi ve merek (yem deposu) bulunmaktadır.
Tarihi özellikleri olan 100’e yakın konağın bulunduğu Arapgir’de, Malatya Valiliği Koruma Uygulama ve Denetim Bürosu (KUDEB) tarafından sokak sağlıklaştırma çalışmaları yapılmaktadır. Çalışmalar tamamlandığında, bozulmamış doğası ve tarihi evleri ile güzel ilçe Arapgir’in, bölgede önemli bir turizm merkezi olması hedeflenmektedir.
Çobanlı Konağı
Arapgir’in kuzeyinde, Çobanlı Mahallesi’ndeki bir bahçe içerisinde bulunan konak, üç katlı olup taştan yapılmıştır. Duvarlar yapılırken, taşların yerleştirilebilmesi için bazı kısımlara tahta hatıllar atılmıştır. Binanın ikinci ve üçüncü katlarının dış kısmı ile çatı kısmı sac kaplamadır.
Girişte önce bir avluya; avludan da konağa girilmektedir. Birinci kat depo ve diğer hizmetler için kullanılırken, ikinci kat selamlık ve haremlik olarak kullanılmıştır. Merdivenler, korkuluklar ve tavanlar tahtadan yapılmıştır. Tabanlar bazı odalarda düzgün taşlarla, bazı odalarda tahtalarla kaplıdır.
Duvarların bazılarında dolap olarak kullanılan nişler mevcuttur. Konağın restorasyon çalışmaları Malatya Valiliği Koruma Uygulama ve Denetim Bürosu (KUDEB) tarafından 2012 yılında tamamlanmıştır.
Bekir Serim Tan (Çilingir’in) Evi
Arapgir ilçesinde “Çilingir’in Evi” olarak bilinen yapı, ana giriş kapısı yönünde iki katlı iken bahçe yönünde üç katlı olup kademeli bir şekilde inşa edilmiştir. Eyvanı içe girintilidir ve buradan dört sıra merdivenle, çift kanatlı ahşap giriş kapısına ulaşılır.
Giriş kapısının üzerine denk gelen alanda, ahşap kirişler üzerine oturan kapalı çıkmaya yer verilmiştir. Giriş kapısının iki yanına ve kapı üzerine, küçük boyutlu birer pencere konulmuştur. Çift kanatlı ahşap kapıdan asıl yaşam mekânına girilir. Bu kısım, ortasındaki dikdörtgen bir sofanın etrafında dağılan mekânlardan oluşur. Yapının pencereleri küçük boyutlu ve ahşap lokma parmaklıklıdır. Bu, genellikle Arapgir evlerinde karşılaşılan bir özelliktir.
Beyler Konağı
Arapgir Yukarı Yenice Mahallesi Beyler Sokak’ta bulunan evin dış duvarları kesme taştan yapılmış olup dış yüzeyin bir kısmı çamur sıvalıdır. Evin, üçü sokaktan, birisi de bahçe yönünden olmak üzere dört girişi vardır. İçi beyaz toprakla sıvalı ve badanalıdır.
Giriş katından üst kata ve çatı katına çıkan basamaklı bölümler bulunur. Girişte on kadar oda; bahçeye bakan tarafta ocak yeri, tandır, çeşme, soğutmalık ve ambar bulunmaktadır. Odalarda dolap yerleri vardır ve bazı odalarda yarım ve tam sekili oturma sedirleri mevcuttur.
İç mekândaki dolaplar, basit süslemelerle bezenmiş ahşaptandır. Sokağa bakan ahır ve merek kısmına girişte, üç mekân bulunmaktadır. İç ve dış kapılarda tokmak ve “şakşakı” adı verilen madeni bir aksam yer alır.
Rasim Kaşkaloğlu Konağı
Arapgir Berenge Mahallesi’nde bulunan konak, Geç Osmanlı Dönemi yapısıdır. Yapının dış duvarlarına ağaç hatıllar konulmuş ve duvarlar beyaz taşla örülmüştür. Köşeler beyaz ve siyah bazalt kesme taştan yapılmıştır. Kuzeye meyilli bir yamaç üzerinde olduğundan, kuzey yönündeki zemin girişi diğer bölümlere kapalıdır.
Kuzey yönünden dış görünümü itibarıyla, zemin üzeri bir giriş kattır ve üzerinde şahnişli üç çıkma mevcuttur. Sokağa bakan doğudaki giriş kanatlı kapıdan sağlanır ve bu alan zemin girişinin üzerindedir. Yapının cümle kapısı üzerinde, yüzeyleri sacla kaplı ve ahşap payanda ile desteklenmiş şahnişli iki çıkma yer almaktadır. Eteklerde zikzak motifli basit süsleme vardır. Yapının esas giriş kapısı, doğu yönündeki sokağa açılan kanatlı kapıdır.
