İlk Kurşun Tepesi; Balıkesir’in Ayvalık İlçesi, Fethiye Mahallesi, Dalgakıran Mehmet Ağa Caddesi üzerinde yer almaktadır.
Şehir içi ulaşım araçaları ile ulaşım sağlanabilmektedir.
Önceki kuşağın “İlyas Peygamber” dediği tepe, kentin hakim noktasıdır. Cumhuriyet Döneminde, düşmana atılan “İlk Asker Kurşunu Anısına” “İlk Kurşun Tepesi” adı verilmiştir. İlk Kurşun Tepesi de mutlaka çıkılması gereken bir yerdir.
Şeytan Sofrası ve Adalar; Balıkesir’in Ayvalık İlçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Ayvalık İlçe Merkezi’ne 8 km. mesafededir. Ayvalık’tan dolmuşlar ile Şeytan Sofrasına ulaşım mümkündür.
Ayvalık – Sarımsaklı arasında deniz tarafında Şeytan Sofrası tabelalarını takip ederek 10 dakikalık bir mesafe sonrasında Şeytan Sofrasına ulaşabilirsiniz.
Şeytan Sofrası, hakim büyük kayalık tepelerin üzerindedir. Mevkiden tüm Ayvalık Adaları ve Midilli Adası’nın manzarası gözükmektedir. Üzerinde Şeytan’ın ayak izi bulunduğuna inanılan, halkın madeni para atarak dilek dilediği eski bir lav birikintisidir. Sönmüş bir volkandan arda kalan lav birikintileriyle oluşmuş tepe, yuvarlak sofra biçimini andırır.
Demir kafes içine alınan ayak izine benzeyen şekil turistlerin özellikle uğradığı yerlerden biridir.Ayrıca gün batımını seyretmek içinde gidilir. Özel olarak işletilmekte, tepede bir lokanta bulunmaktadır.Gün batımını seyretmek için Şeytan Sofrasına gitmek isteyenler Cumhuriyet alanından dolmuşlarla veya Çamlıktan sonra Sarımsaklı yoluna devam edildiğinde bir kilometre sonra sağa işaret levhasını görüp döndüklerinde dar asfalt yolu takip edilerek ulaşabilirler.
Tavşan Kulakları Tepesi: Şeytan Sofrası’ nın yanı başındaki tepe. Tepeye çıkıldığında, tavşan kulağı biçiminde, 3 insan boyu yüksekliğinde iki kaya ile karşılaşırsınız. Dipleri toprakta değil, yatay plakamsı bir kayanın üzerinde durmaktadır.
Hayrettin Paşa Camii; Balıkesir’in Ayvalık İlçesi, Hayrettin Paşa Mahallesi, Gazi İlköğretim Okulunun Avlusunda yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçları ile ulaşım sağlanabilmektedir.
Eski bir kilise olan cami 1850 yılında inşa edilmiştir. Ayvalık’ ın ilk kiliselerden biridir. Cumhuriyet Döneminde camiye çevrilerek Hayrettin Paşa Camisi ismini almıştır. Panayia ismi Ortodoksların Meryem’ e verdikleri bir isimdir. Zamanında dini nitelikte eğitim veren okulların kilisesidir. Düz bir zemin üzerine inşa edilmiş olan kilisenin genel toplam alanı 4000 metrekare, kilise binasının alanı ise 700 metrekaredir. Kentin en büyük taban alanına sahip kilisesidir. Kilisenin yüksekliği 18 metre, minaresinin yüksekliği ise 32 metredir.
Zamanında bahçe içerisinde kilise papaz evleri ve iki eğitim binası yer almaktaydı. Günümüzde kilise cami olarak kullanılırken eğitim binaları ise ilköğretim okulu olarak kullanılmaktadır.9. yy’ ın ikinci yarısında yapılmış olan kilise daha sonra camiye çevrilmiştir. Kilise üç nefli ve üç apsislidir. Kubbesiz olarak inşa edilmiş bazilika şeklindeki kilise, dikdörtgen planlı uzun bir yapıdır. Kilisenin batı ve doğu cepheleri diğer cephelere nazaran daha geniştir. Kilisenin boyu 25.25 eni ise 15.80 metredir. Kilisede naos üç neflidir ve Orta nef daha geniştir. Nefler üç apsisle son bulunmaktadır. Ana apsis doğu cephesinde dışa yuvarlak çıkıntı yaparken yan apsislere göre daha büyüktür.
Kilisenin ana mekânı yedişer taşıyıcı sütunla üç nefe ayrılmıştır. Sütun başlıkları kompozit düzendedir. Sütunların dışında yer alan on iki adet pano üzerinde yer alan dinsel resimler, kilisenin camiye çevrilmesi sonucu kapatılarak boyanmıştır. Orta nefin üzeri beşik, narteks ve yan nefler ise çapraz tonozla örtülüdür. Apsisler ise dışta yarım konik çatı, içte ise yarım kubbedir. Nartekse kilisenin doğusundan altı basamakla, avludan ise beş basamakla ulaşılmaktadır. Güney yönündeki basamaklar ise yapı camiye çevrildikten sonra iptal edilerek caminin minaresi eklenmiştir.
Narteksin üzeri düz ahşap tavandır. Narteks; kilisenin batısında sekiz, kuzey ve güney yönlerinde ise yedişer sütunla U şeklini oluşturmaktadır. Galeri iki katlı olan narteksin üst katta yer almakta ve kilisenin kuzeydoğusundaki merdivenlerle çıkılmaktadır. Kilise duvarları, düzgün kesme taştan yığma tekniği ile inşa edilmiştir. Merdivenler, pencere kemerleri ve söveleri de geleneksel sarımsak taşıdır. Kapı ve pencere parmaklıkları demirdendir. Kilise camiye çevrildiği için günümüzde ikonostasis duvarı yoktur. Camiye çevrilmeden önce Hıristiyanlığa ait dinsel konularla ilgili ikonaların yer aldığı panolar kilise camiye çevrildikten sonra ikonaların üzeri önce ince sıvayla daha sonra ise boya ile kapatılmıştır. Ayrıca mihrap eklenmiştir. Hayrettin Paşa Camisi ibadete açıktır.
Aya Nikola Kilisesi; Balıkesir’in Ayvalık İlçesi, Namık Kemal Mahallesi, Şeref Sokak üzerinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Kilise, Alibey (Cunda) Adası Rum Ortodoks (Moschonese) cemaati tarafından, 1873 yılında, eski temelleri üzerine Anakent (Metropol) Kilisesi olarak inşa edilmiştir. Bu yıllarda, Ada’nın çoğunluğu Rum olan nüfusu 8.000-10.000 civarındaydı. Kilise, ‘Taksiyarhis’e, yani Koruyucu Baş Melekler Cebrail ve Mikhail’e atfedilmiştir. Halen Ada’nın en önemli anıt yapısını teşkil etmektedir.
Tek kubbeli, bazilika tipinde, dikdörtgen planlı yapı, döneminde yaygın olarak kullanılan Neo Klasik mimari üslubundadır. Cephesini süsleyen üçgen alınlık, sarımsak taşından yapılmış arşitravı taşıyan ion başlıklı iki sütün ve iki pilaster, kemerli pencereler, bu üslubu yansıtan özelliklerdir. İki çan kulesinden sadece biri ayakta kalmıştır. Yığma tekniği ile örülmüş duvarlar ve sövelerde, yörenin ünlü taş ocaklarından çıkarılan sarımsak taşı kullanılmıştır. Dört taşıyıcı sütün, naosu kuzey ve güney olmak üzere iki nefe ayırır.
Taşıyıcı sütunlar tuğladan yapılmış, kireç harçlı sıva ve alçı ile kaplanmıştır. Batıda narteks bölümü yer almaktadır. Doğuda ise iki nef ve bema, geç Bizans döneminin kilise mimarisini andıran dışarıya taşkın üç apsis ile bitirilmiştir. Bemanın apsisi daha büyük, yan apsisler daha küçüktür. Nefler ve bema, tonozlarla örtülmüştür ve üç yarım kubbe ile bitirilmiştir. Galeri, kadınlar bölümü (Gynaikeion) olarak yapılmıştır. İç mekan, kireç harçlı sıva ve alçı ile kaplanmış, dini figür tasvirleri, bitkisel ve geometrik motiflerle bezenmiştir.
1927-1928 yıllarında, kilise binası, minaresiz bir camiye çevrilmiştir. Bu sırada ikonostas sökülmüş ve tasvirlerin üstü boyanmıştır. 1944 depreminde hasar gören bina terk edilmiştir. Zaman aşımına ve insan tahribatına uğrayan anıtsal bina, bakımsız kalmış ve yıpranmıştır. 1976 yılında Ayvalık ve çevresindeki 17.900 hektarlık alan, doğal ve tarihi sit alanı ilan edilmiştir. 28.10.1989 -1795 sayılı karar ile Taksiyarhis Kilisesi, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından tescil edilmiştir. 02.05.2011 tarihli Vakıflar Meclisi kararı ile Rahmi M. Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı’na tahsis edilen kilise binasının restorasyonu uzman mimar ve restoratörler tarafından yapılmıştır.
Ayazma Kilisesi; Balıkesir’in Ayvalık İlçesi, Kemal Paşa Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Binalar arasında kaybolmuş olan Ayazma kilisesi içindeki su kutsal kabul edildiğinden Ayazma Kilisesi yâda Faneromeni Kilisesi diye adlandırılmaktadır. Adının karşılığı “kutsal su” anlamına gelmektedir. Ayazma Kilisesi nin girişindeki alınlıkta 1890 yazmaktadır. Ayvalık’ın geç dönem yapısıdır. Kilise bu tarihte yapılmıştır. Düz bir zemin üzerinde yer alan kilise ızgara planlı doku özelliği taşımaktadır.
Kilisenin toplam arsa alanı 200 m², inşa alanı ise 150 m² dir. Kilisenin dıştan boyu 17.40 m. eni ise 8.60 m’dir. Kilisenin yüksekliği ise 12 m. dir. Diğer kiliselerden farklı olarak dini kaygılar göz önüne alınmadan kuzeydoğu– Güneybatı yönünde inşa edilmiştir. Ayrıca kilisenin apsisi bulunmamaktadır. Güneydoğu ve kuzeybatı cephelerinde dörder penceresi bulunan kilisenin kuzeybatı cephesinde yer alan kapısı sonradan kapatılmış, güneydoğu cephesinde yer alan kapı ise kapatılarak pencere haline getirilmiştir.
Kuzeydoğu duvarına ise sonradan iki kapı eklenmiştir. Naosta ikonostasis bulunmamaktadır. Zaman içerisinde değişik amaçlarla kullanılan kiliseye asma kat niteliğinde bir kat eklenmiştir. Naosta taşıyıcı sütunlar kullanılmamış olup tek açık olarak geçilip beşik çatı ile örtülmüştür. Kare şeklinde bölümlere ayrılmış olan çatıda her bölümün ortasında alçıdan yapılmış çiçek kabartması yerleştirilmiştir. Basamaklarla çıkılan narteksin üzeri düz olarak kapatılmış olup, alçıdan yapılmış çiçek kabartmalarına bu kısımda da rastlanmaktadır. Bu kısımda ayrıca dört taşıyıcı sütun yer almaktadır.
Naos bölümüne giriş güneybatı cephesinden tek kapıyla sağlanmaktadır. Kilisenin girişi en çok dikkat çeken bölümdür. Girişte yer alan dört adet sütunun başlıkları Korint tipi yapılmıştır. Başlıkların üstü ise arşitravla kapatılmıştır. Üstte ise üçgen alınlık yer almaktadır. Giriş yunan tapınaklarını hatırlatır. Neo-klasik üslüpta yapılmış geç tarihli bir yapıdır. Yapı malzemesi olarak Sarımsak taşı kullanılmış olan kilise bir dönem zeytinyağı fabrikası olarak kullanıldığından farklı eklentiler yapılmış olup iç kısımlarda anıtsal özelliklerini tamamen yitirmiştir.
Faneromeni Kilise si günümüzde müze haline getirilmek için kamulaştırılmış olup Bursa Anıtlar Yüksek Kurulundan gerekli izinler alınmıştır. Kilisede kutsal su bulunduğu söylenmektedir. Kilisenin yapımına ilişkin anlatılan rivayet hala dillerdedir; Küçük bir kız çocuğu her gece rüyasında Meryem anayı görür. Meryem ana sürekli aynı yerde durup burada kaynaktan fışkıran kaynaktan su içer ve küçük kız çocuğuna da bu suyu işaret eder. Rüya sürekli tekrarlayınca bunun bir haber olacağı düşünülerek kent meclisine anlatılır. Toplanan din adamları kızın tarif ettiği yere gelir ve kazı yaparlar, bir süre sonra kızın rüyasında gördüğü gibi topraktan su fışkırır. Daha sonra buraya bir kilise yapılır ve su korumaya alınır.
Ayışığı Manastırı; Balıkesir’in Ayvalık İlçesi, Alibey (Cunda) Adası sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçları ile ulaşım sağlanabilmektedir.
Ayışığı Manastırı, dik bir tepenin (299 rakım) denizle birleştiği noktada yer almaktadır. Ayışığı Manastırının inşa tarihi kesin olarak bilinmemektedir. (1771 ve 1795 tarihlerinin iki taş üzerinde yazılı olduğu söylenmektedir. Fakat Ayvalık halkının 1771 tarihinde şehirden çok uzak olan bu manastırı inşa edebilecek gelişmişlikte olmadığı göz önünde tutulduğunda bu tarih pek gerçekçi görünmemektedir.
1795 tarihi daha olası gelmektedir. Zeytin tevziatı yapıldığı dönemde, Katerinli Fahrettin Bey’ e verilen zeytinliklerin sınırları içerisinde olması, kapalı tutularak yazlık olarak kullanılması ve bakım görmesi manastırın ayakta kalmasını sağlamıştır. Fahrettin Bey’ in vefatından sonra şuursuz defineciler tarafından harap edilmiştir. Ayışığı Manastırı’ nın çevresi duvarlarla çevrili olup diğer manastırlarda olduğu gibi avlu ortasında kilisesi yer almaktadır.
Manastıra su, dağdan künkler ile yalaklara getirilmekteydi.Zamanında manastırda hayvan beslenmekte, manastırın batı kısmındaki tarlalarda ise tarımcılık yapılmaktaydı. Avlu içerisinde yer alan kilise doğuya bakacak şekilde kubbeli (dört kemerli) olarak dikdörtgen planlı olarak inşa edilmiş. Kilisenin giriş kapısı sarımsak taşından inşa edilmiştir.
Kilisede kullanılmış olan sarımsak taşı dikkate alındığında kilisenin çeşitli zamanlarda restorasyona tabi tutulduğu ve 1850’li yıllarda yıkılarak yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır. Patikadan girişte, hemen deniz tarafında iki katlı bina yer almaktadır.
Günümüzde ikinci kata çıkışı sağlayan merdivenin basamaklarının tamamına yakını kırılmış olup ikinci katın üst döşemesinin büyük bir kısmı tahrip olmuştur. Ayışığı Manastırı’ nın doğal ve insani etkilere açık olması zaman içerisinde büyük bir kısmının yıkılmasına neden olmuştur.
