Mübadele Müzesi; Samsun’un Alaçam İlçesi, Çeşme Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Alaçam Mübadele Müzesi etnografik eserlerden oluşan tematik bir müzedir. Müzedeki eserler 24 Temmuz 1923 yılında Lozan Antlaşması’na konulan ek protokolle zorunlu göçe tabi tutulan mübadillerin yanlarında getirdikleri günlük kullanım eşyaları, belgeler ve fotoğraflardan oluşmaktadır. 2010 yılında Samsun İl Özel İdaresi tarafından restore edilen müze 18 Eylül 2012 tarihinde resmi olarak açılmıştır.
Lozan Anlaşması’nda imzalanan ek protokole göre; İstanbul ve Batı Trakya haricinde Yunanistan’daki Türkler ile Türkiye’deki Rumlar zorunlu göçe tabi tutulmuşlardır. Bu kitlesel ve zorunlu göçe “Mübadele”, mübadeleye tabi tutulan insanlara da “Mübadil” denmektedir. Din esasına dayalı olan bu zorunlu göçle birlikte Anadolu’dan Yunanistan’a yaklaşık olarak 1milyon 250 bin Ortodoks Hıristiyan Rum göç ederken Anadolu’dan ise yaklaşık 500 bin Müslüman Türk göç ettirilmiştir. Tarihteki ilk resmi zorunlu göç olan halkların mübadelesi ile yaklaşık iki milyon insan memleketlerinden ayrılarak yeni yerleşim yerlerine taşınmıştır.
31 Aralık 1923 ile Temmuz 1924 tarihleri arasında Samsun’a 44 bin 255 göçmen getirilmiştir. Mübadillerin bir kısmı Alaçam, Tekkeköy, Bafra, Ondokuzmayıs, Çarşamba, Terme ilçelerine yerleştirilirken bir bölümü de kara ve tren yolu ile Tokat, Amasya, Çorum, Sivas, Yozgat ve Niğde başta olmak üzere daha iç bölgelere taşınmışlardır.
Müze binası 19′ uncu yüzyılın son çeyreğinde İptidai Mektebi olarak yapılmış, daha sonraki dönemlerde farklı işlevlerde yine kamu binası olarak hizmet vermiştir. Zemin üstü tek katlıdır. Kırma çatılı ve Marsilya kiremit örtülüdür.
Müzenin giriş katı idari bölümlerden oluşmaktadır. Dokümantasyon bölümü, mübadele ve ilçe tarihine ait yayınlar ve mübadele yıllarına ait fotoğraflardan oluşan fotoğraf albümlerinden oluşmaktadır.
İkinci kat eserlerin tefrişinin yapıldığı bölümdür. Tefriş bölümü Lozan Antlaşması’na 30 Ocak 1923 tarihinde konulan ek protokol ve Mustafa Kemal Atatürk’ün “Mübadiller kaybedilmiş toprakların aziz hatıralarıdır“ sözü ile ziyaretçileri karşılamaktadır.
Vitrinlerde mübadil kadınlara ait özel günlerde kullanılan elbiseler, (bindallı, gelinlik, üç etek, cepken, şalvar, gelin başörtüsü gibi) günlük kıyafetler ayrıca erkek giysileri yer almaktadır. Müzede sergilenen kıyafetler, çevreler, kuşaklar, peşgirler genellikle çeyiz olarak hazırlanmış eserlerdir. Bundan dolayı üzerleri zincir, tel kırma, tel sarma gibi tekniklerle yoğun olarak işlenmiştir.
Müzede mübadil kültürünü yansıtan çevreler, kıl ve keten dokuma eserler, sandıklar, mesleki aletler vemutfak eşyaları bulunmaktadır. Mübadillerin göç esnasında ve gemilere taşınırken çekilen fotoğrafları, mübadillere verilen yol belgeleri (pasaport) ve kurtuluş savaşına ait bazı belgelerin de sergilendiği müzede birinci kuşak mübadillerin bağışladığı bireysel kullanım eşyaları da yer almaktadır.
