Hakkari: Şeyh Ali Camii

Hakkari, gezilecek yerleri ve tarihi yapılarıyla dikkat çekiyor. Şeyh Ali Camii; Hakkâri merkeze 25 km. uzaklıktaki Üzümcü Köyü’nün sınırları içerisinde yer almaktadır.

Cami batıdan doğuya doğru eğim yapan bir araziye kurulmuştur. Aslında yapının üç katlı olduğu ve bu üç katın değişik fonksiyonları içerdiği anlaşılmıştır. Bu durumda zemin kat zaviye, orta birinci kat medrese, üst ikinci kat ise cami olarak düzenlenmiştir. Ancak son yapılan onarımlarda caminin dış beden duvarlarına dokunmadan ve kısmen planını koruyarak iki kata düşürülmüş içten tamamen betonarme hale dönüştürülmüştür. Dıştan da örtü saç çatı ile kaplanmıştır. Zemin kat ziyaretgâh, birinci kat ise cami olarak kullanılmaktadır.

Yapının mevcut mimarisi ve planı göz önünde bulundurularak aslı gibi üç kat halinde planı çıkarılmıştır. Özellikle sonradan ilave edilen beton direk ve kirişler bu planda gösterilmemiştir.

Zemin kat, doğu batı yönünde düzgün olmayan bir dikdörtgene oturmaktadır. Dış kenar uzunlukları birbirinden farklı; buna güney kenarı 16.10 m, kuzey kenarı 15.24 m, doğu kenarı 10.70 m, batı kenarı ise, 11.91 m’dir. Burası üç bölüm halinde düzenlenmiş olup, birincisi giriş kısmıdır. Buraya güney duvarına açılmış  kapıdan girilmektedir. Kapının önüne yine sonradan üzeri beton kenarları demir kaplı bir dış giriş yapılmıştır.

Duvar bu kısımda dıştan bir kademelenme yapmaktadır. Bu kısım, 3.00 x 9.00 m ölçülerinde kuzey güney yönünde dikdörtgen planlıdır. Doğu duvarında iki küçük pencere açılmıştır. İkinci bölüm yapının kuzey tarafında, doğu batı ekseninde dikdörtgendir. Birinci kısım batı duvarına açılmış bir kapıdan buraya geçilmektedir. Batı ucu kayalıktır.

Ziyaretgâh bu bölümde olup, bir vitrinde muhtelif tarikat eşyaları sergilenmektedir. Bunun güneyinde ise asıl toplanma mekânı yer almaktadır. Burası doğudan batıya genişleyen ve düzgün olmayan bir dikdörtgene oturmak- tadır. İkinci bölümden buraya geçilmekte kuzey duvarının ortasında bir kapı bulunmaktadır. Güney duvarında üç niş yerleştirilmiş, ortaya yakın bir yerine ise, pencere-mihrap açılmıştır. İçten sivri kemerli dikdörtgen bir girinti şeklindedir. Buradaki her üç bölümde beton direk, kireç ve tabliye kısımları yeşil, üst kısımlar sarıya boyanmıştır.

Birinci kat, zemin katın üzerinde devam etmekte ve iki bölümden oluşmaktadır. Doğudaki birinci bölüm, kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı 3.20 x 8.97 m ölçülerindedir. Kuzeyden merdivenlerle çıkılan giriş kapısı buraya açılmaktadır. Doğu duvarında sivri kemer açıklıklı üç pencere yer almaktadır. Pencereler büyükçe ve birbirine eşdeğerdir. Batıdaki ikinci kısma buradan sivri kemerli iki açıklıkla geçilmektedir. Bu açıklıklardan güneydeki 2.60 m diğeri 2.30 m genişlikte tutulmuştur.

Düzgün olmayan dörtgene oturan bu kısmın güney duvarına üç pencere açılmıştır. Kuzey tarafına sonradan bir mahfil eklenmiştir. Burası da tamamen betonarme hale dönüştürülmüş ve güney duvarı ortasına basit mihrap yapılmıştır. Dikdörtgen girintili, girintisi fazla derin olmayan sivri kemerli bir yapıdan. Yine sıvalı, zemin kısmı yeşil, üst kısımlar sarı boyalıdır.

Günümüzde batı duvarının kuzey köşe- sindeki kapı dışında mimari olarak pek belirtisi kalmamış, köylülerin anlatımı ile de doğrula- nan ikinci kat tek mekândan ibarettir. Güney duvarına açılmış mihrap ve iki pencere dışında herhangi bir açıklık söz konu su değildir.

Planını üç katlı olarak tahmin ettiğimiz ve günümüzde iki katlı hale dönüştürülmüş yapının, dış beden duvarları ve cepheleri asli halini büyük ölçüde muhafaza etmektedir. Harçla tutturulmuş, düzgün sıralı moloz taş örgülü duvarları görülmektedir. Doğu ve güney duvarındaki sivri kemerli üçlü pencereler cepheleri hareketlendirmektedir.

Hem cami, hem medrese, hem de tarikat yapısı özelliği ile üç fonksiyonlu bir yapıdır. Özellikle yörede caminin az bulunması nedeniyle, bir Müslüman yerleşmesini işaret eden ve 1700’lerde yapıldığı tahmin edilen ve halen ziyaret edilen bir yapı olması önemini artırmak- tadır. Ayrıca 6 parça halinde bazı tarikat eşyaları camide bulunmaktadır.

Bunlar camideki bir vitrin içerisinde korunmakta ve sergilenmektedir. Bu malzemeler oldukça iri taneli ağaçtan 80 cm uzunluğundaki bir tespih, metalden 80 cm uzunluğunda bir maşa, iki tane biri kulplu kandil, bir adet keçeden fes ile pirinçten yapılmış 23 cm uzunluğunda bir yazı hokkasından oluşmaktadır.

Hakkari’nin Kısa Tarihi

Hakkari ismi aslında doğuda Elbak, kuzeyde Westan-Miks, güneyde Amediye ve batıda da Hezil Çayı’yla sınırlı olan bölgenin adıdır. Colemerg de bölge merkezinin adıdır. Tarihi geçmişi ve kültürel mirasıyla farklı bir çehreye sahip olan Hakkari – Colemerg bu zengin yapısıyla bölgenin en eski illerindendir. Bu köklü ve kadim kent aynı zamanda tarihin evrelerinden günümüze kadar birçok ulus ve halk topluluklarının ilk yerleşim yeri olmuştur.

Tarih boyunca kendi iradesini hiçe sayan güçlere karşı dimdik ayakta kalarak mücadele eden, Makendonyalı İskender gibi dünyaya hükmeden otoritelere geçit vermeyen Colemerg, aynı zamanda bir insanlık mücadelesinin yürütüldüğü merkezlerden biri olmuştur. 1960´lı yıllarda yapılan araştırmalarda M.Ö 100.000´li yıllardan M.Ö. 7000´li yıllara kadar devam eden insan yaşamına dair kalıntılara rastlanmıştır.

M.Ö. 7000´li yıllardan itibaren de neolitik yaşamın başladığı ve kesintisiz olmasa da geçmiş dönemlere dair birçok kalıntı hala varlığını sürdürmektedir. Tarihi mirasıyla beraber kültürel miras yönüyle de çok derin ve detaylı bir geçmişe sahiptir. Kendine özgü bir giyim-kuşam ve sözlü edebiyata sahip olan Hakkari yazılı kürtçe edebiyatına önemli isimler de kazandırmıştır. Klasik Kürtçe edebiyatının temel direkleri olan Eli Heriri, Ehmede Xani, Melaye Bateyi ve Pertew Bege Hekari gibi önemli şahsiyetleri bağrından çıkardığı gibi Modern Kürtçe Edebiyatı´na da yeni isimlerle güç vermeye devam etmektedir. Colemerg doğası ve yüksek dağlarıyla Türkiye coğrafyasının en ünlü yerlerinden bir tanesidir.

Hakkari, Türkiye coğrafyasının illerinden olup bugünkü sınırları itibariyle kuzeyde Van, güneyde Musul, doğuda Urmiye, batıda Şırnak ile komşudur. Tarihi geçmişi en eski olan illerden biridir. Hakkari yöresi tarihin ilk dönemlerinden bu yana birçok medeniyete ve millete yerleşim yeri olmuştur. Bölgede prehistorik dönemlerde bazı yerleşmeler olduğu il sınırları içinde değişik yerlerde bulunan kaya resimlerinden anlaşılmaktadır. Kaya resimleri M.Ö. 7000´li yıllara aittir. Bu resimlerin önemli bir kısmı 2600m yükseklikteki Geverok vadisinde yer almaktadır.

Bunların çoğu yöredeki bir tür dağ keçisini belirtmektedir. İlkel ve simgesel olan av tuzakları ile hayvanlara sopalarla saldıran insan resimleri de vardır. Bir başka kaya resimleri kümesi de Şiye Hendeveda tepesinin eteklerinde ortaya çıkarılmıştır. Kayalar üzerindeki çok sayıdaki resim kompozisyonu yöre halkının yerleşik hayata geçtiğini, avcılığın yanı sıra hayvancılık ve tarımla uğraştığını ortaya koymaktadır. İÖ.7000´den bu yana sürekli bir yerleşme yeri olan Hakkari yöresinin adına ilişkin ilk bilgilere, X.yy Arap tarih ve coğrafya kaynaklarında rastlanmaktadır.

Ünlü Arap tarihçisi İbni Havsal, Hakkari isminin Akar – Akariden geldiğini söylemiştir. Araştırmacı Yazar İhsan Colemergi ise Hakkari isminin Her – Kariyan Hakkari yani Her-kariyan (Güçlü, savaşçı, edebilen) anlamına gelen ve o coğrafyada yaşayan boyların adıdır. Hakkari’yi de içine lan Kürtlerin yüksek yaylalarında yaşayan insan topluluklarına ait ilk yazılı bilgiler M.Ö. 13 yüzyıldan başlayarak Asur yazıtlarından elde edilmiştir.

Hakkari yöresinde günümüze kadar pek çok krallık hüküm sürdüğü görülmektedir. Hakkâri ilinin asıl ismi Colemerg’tir. Ermeniler buna İlmar, Süryaniler Gülarmak, Memluklar ise Colemerg adını vermişlerdir. Yörede Urartular, Medler, Akadlar, Asurlular, Persler, Makedonyalı İskender, İskender´in komutanlarından Selevkos´un yönetimindeki Selökidler, Sasaniler, Romalılar, Selçuklular, Osmanlılar, Safeviler belirli aralıklarla hüküm sürmüşlerdir.

Cumhuriyet tarihinde ilk başlarda il kategorisine bile alınmayan Hakkari, 1926´da il olur. Sonra 1932´de lağvedilir ve Van iline bağlanır. 1936´da bu karar değiştirilir ve Hakkari yine il olur. Başta Hakkari merkez olmak üzere hem şu anda Hakkari’ye bağlı olan ilçeler hem de Hakkari’ye bağlı olmayan ilçelerin Cumhuriyetin ilanı sonrasında isimleri değiştirilmiştir.