Gümüşhane: Gülaçar Köyü Kiliseleri

Gümüşhane, gezilecek yerler ve tarihiyle dikkat çekiyor. Gümüşhane’nin Torul İlçesi, Gülaçar Köyü sınırları içerisinde iki tarihi kilise mevcuttur. Kiliseler günümüzde kullanılmamaktadır.

Haber Kaos ekibi olarak, Ayana Avcılat Mahallesi ve Manat Kilisesi sizler için derledik.

Ayana Avcılat Mahallesi Kilisesi:

Tepe eteğinde, yöreye hâkim bir noktaya konumlanmıştır. Mahalle yerleşiminin üst seviyesindedir. Dikdörtgen bir platform üzerine bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Üç nefli, yapının orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğu cephesinde yarım daire şeklinde dışa çıkıntılı yapılan 3 adet apsisi yer alır. Bu bölüm nefli bölümden daha alçak tutulmuştur. Ortadaki apsisi daha geniştir.

Eğimden dolayı doğu ve güney cephenin bir bölümü toprağa gömülü vaziyettedir. Beden duvarları düzgün yonu taş ve moloz taştır. Kapı ve pencere söveleri cephe bitimleri ve taşıyıcılar düzgün yonu taştır. Üst örtü içte tonoz dışta kademeli beşik çatıdır. Çatı düzgün kesilmiş taş plaklar yan yana (bileği taşı) dizilerek örülmüştür. Bu örtü şekli yöreseldir. Kuzey cephede 2 adet pencere (1’i mazgal, 1’i dikdörtgen formlu olmak üzere) vardır.

Güney cephede içi doldurulan 1 adet pencere açıklığı, doğu cephedeki apsislerin eksenlerinde birer adet mazgal pencere yer alır. Kilisenin iç mekânına batı cephenin ekseninde açılan düz lentolu bir girişle ulaşılmaktadır. Giriş kısmının üstünde sivri kemerli alınlığı boştur. Bu cephenin ekseninde üst seviyelerde bir adet mazgal penceresi vardır.

İç mekân; apsis önlerinde yer alan 2 paye, 4 sütun ve yanlarda yarı duvara gömülü payelerle 3 nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Her nefn üzeri tonoz örtülüdür. Bu tonozlar kemerlerle desteklenmiştir. Sütunlar ve payeler birbirlerine düzgün yonu taş işçilikli yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Sütunlar altlıklı ve başlıklı olup ahşap gergileri kesilmiştir.

Orta apsisten yan apsislere geçiş yuvarlak kemerli aralıklardan sağlanır. Apsisilerin beden duvarlarında farklı ebatlarda nişcikler vardır. Sıvaların büyük bölümü dökük olan kilisede kökboyası ile fresko tarzında süslemeler vardır. Orta tonozun ortasında Genç İsa ve etrafında melekler, kemerlerin iç kısımlarında yine İsa ve Aziz fgürleri tasvir edilmiştir. Boyaların büyük bir bölümü döküldüğünden anlatılan konular seçilememiştir.

Manat Kilisesi:

Dikdörtgen bir platform üzerine muhtemelen bazilikal planlı olarak inşa edilen yapının doğu cephesinde 3 apsisi yer alır. Dışa yarım daire şeklinde taşıntılı yapılan bu apsislerden ortadaki daha geniştir. Apsisli bölüm yapının diğer bölümünden alçak tutulmuştur. Her apsisin ekseninde birer adet mazgal pencere yer alır. Kuzey ve güney duvarların üzerinde ikişer adet mazgal pencere bulunmaktadır.

Kapı pencere söveleri, cephe bitimleri, kemerler düzgün yonu taş, beden duvarları kaba yonu taştır. Güney cephede yer alan giriş kapısı dışa taşıntılı eyvan şeklinde yapılmış olup bu özelliği ile diğer kiliselerden daha farklı ve özenli bir girişe sahiptir. Taşıntılı yapılan bu bölümün üst örtüsü tonozdur. Yan duvarlarında nişler yer alır.

Giriş kapısı dikdörtgen formlu ve düz lentoludur. Lentonun üzerinde yer alan alınlığı sivri kemerlidir. Kitabe yeri boştur. Giriş kısmına lento ve sövelerle haç şeklinde bir görünüm verilmeye çalışılmıştır. Kapı sövesinin üst kısmında 3 adet yelpaze motif vardır. İç mekânda üst örtüyü taşıyan sütunlar yıkılmıştır.

Ortada yer alan apsis yanlardakilerden daha geniş ve yüksektir. Apsislerin önünde yer alan 2 paye sağlamdır. Apsisli, bölümün üst örtüsü tonozdur. Beden duvarlarında yarı duvara gömülü payeler ve bu payeleri birbirine bağlayan yine yarı duvara gömülü yuvarlak kemerler vardır. Yapının batısında eklenti bir yapı daha olup üzeri saç kaplı bu yapının içine girilememiştir. Güneyinde ahır olarak kullanılan eklentili bir yapı vardır. Genel olarak haraptır.

Gümüşhane’nin tarihi

Doğuda Bizer ve Muşkilerin yaşadığı Skidides ile batıda Pariyadres dağlarına uzanan ve Güneyde Satala (Sadak) ovası ile çevrili Gümüşhane bölgesinde tam bir kavimler mozaiği oluşmuştur. Yapılan araştırmalarda elde edilen buluntular ancak M.Ö. 3000-2000 arasına tarihlenen ilk Tunç Çağı’nın aydınlatılmasına yardımcı olmaktadır.

Bulunduğu coğrafi konum itibariyle tarihsel olaylar karşısında daima tampon bölge olarak kalan Gümüşhane’de mimari eserlerin çoğu günümüze ulaşamamıştır. Kapadokya yazılı kaynaklarında bir zenginlik kaynağı olarak sık sık adı geçen ve yoğun ticari ilişkilere konu olduğu belirtilen gümüşün, Asur koloni dönemindeki yoğun çıkarımlar nedeniyle yataklar zenginliklerini büyük ölçüde yitirmiş ve eski çıkarım izleri hemen hemen silinmiştir. Gümüşhane yöresinin Azzi ülkesi adıyla, güneyinden

Suşehri’ne kadar uzanan topraklarına ise Hayaşa ülkesi olarak anıldığı Hititler zamanında zenginlik kaynağı yine gümüştür. Hititler alışverişte değer ölçüsü olarak gümüşü kullanıyorlardı. Hitit İmparatorluğu gerek batıdan gelen Frigllerin ve gerekse kuzey komşuları Kaşkarların saldırıları sonucu zayıflayınca Urartular bölgeye hakim oldular. (M.Ö. 860) Asurların zayıflamasından da faydalanan Urartular bölgedeki nüfuzlarını artırdılar. Aynı yıllarda Ege adalarında ticaretle uğraşan Argonotlar

“Konuk kabul etmeyen hırçın deniz” diye tabir ettikleri Karadeniz’in madenleriyle ünlü yöresine koloniler kurdular. (M.Ö. 756) Böylece Gümüşhane yöresi madenleri de uygarlığa açılmıştır. Bu gelişmeyle birlikte Urartu kültürü ve maden işçiliği Argonotlar aracılığıyla Ege adalarına dek yayıldı. M.Ö. 560’lı yıllarda Medler Gümüşhane yöresini ele geçirdiler. Ancak Medler yine aynı sülaleden gelen Ahamemiş sülalesinden

II.Kiros (Kuraş) ‘ın başkaldırısı ile yıkılmış ve M.Ö. 550 de Pers Krallığı kurulmuştur. Gümüşhane’de bu sınırlar içinde olup yılda 300 gümüş talen vergi ödemekle yükümlü tutulmuştur. Persler Yunanlılarla yaptıkları savaşlarda yöre insanını da kullanmış, nitekim Kserkes’in M.Ö 480’de Yunanistan’a yaptığı sefere Khalip (Khaledi-Haldi= Gümüşhane,

Trabzon ve çevresinde yaşadığı belirtilen halk ) Askerleri de katılmıştır. Heredot bu seferde Khaliplerin küçük kalkanlar, kısa mızraklar ve eğri kılıçlarla donandığını yazmaktadır. Bazı kaynaklar ise bu sefere Çoruh Havzasında yaşayan Muşkillerin katıldığını kaydederler. İmparator II. Artakserkses döneminde

(M.Ö.400 ) Bölgeyi güneyden kuzeye dolaşmış olan tarihçi Ksenefon ise, Pers ordusunda paralı askerlik yapan Makedonyallıların Babil yöresinde Karduklara yenildiklerini, daha sonra ki geri çekilme sırassında Gümüşhane yöresinden de geç tiklerini yazmaktadır. M.Ö 350’lerde zayıflamaya başlayan Pers İmparatorluğu’na Makedonya Kralı Büyük İskender son verdi. (M.Ö. 334 ve 331 ) İskender orduları Gümüşhane yörelerine kadar uzanamadılar Yöre bu yüzden M.Ö 4.yüzyıl başında siyasal bir boşluğun içine düştü. Büyük İskender’in hakimlerinden

Flikos’un Gümüşhane’de gümüş madeni bulması üzerine buraya önem verdiği söylenir. Ege adalarından biri olan Kios adasının tiranı Mitridates Ktistes doğuda İris (Yeşilırmak) ve Lykos (Kelkit) havzasına dek uzanan toprakları ele geçirdi. (M.Ö.301 ) Pontos Krallığının kurucusu olan 1.Mitridates öldükten sonra yerine oğulları geçti. vunma üstünlüğünü korumak için yüzlerce kale yapıldı.

Ordunun zor duruma düştüğü zamanlarda da bu dağlık bölgeye iyi bir saklanma yeri oluyordu. Pontos Krallığının üstünlüğü Kerona savaşında sarsılınca iç çalkantılar başlamış, Lykos (Kelkit) yakınlarındaki Kabira dolaylarında Romalılarla yapılan ikinci büyük savaşta da yenilince Gümüşhane dağlarına çekilmişlerdir . Yöredeki Roma hakimiyeti M.Ö.20. yılda başlamış ve M.S. 395’lere kadar devam etmiş. Kavimler göçü neticesinde Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı Roma diye ikiye ayrılınca

Gümüşhane yöresi Doğu Roma (Bizans) sınırları içinde kalmıştır. Bzans İmparatorluğu döneminde Gümüşhane yöresi de Bzans-Hazar askeri işbirliğinde önemli rol oynamıştır. Kral Jüstinyen zamanında Keçi Kale Kalesi (Kale Bucağında) onartılmıştır. Roma ve Bizans dönemlerinde yörede kurulu kente Argyropolis adı verilmiştir.Yöredeki savaşların asıl sebepleri tarihi İpek Yolu üzerinde bulunması ve madenleri ile ün şyapmış olmasıdır.

7. ve 8. yüzyıllarda bölge birkaç defa el değiştirmiştir. Halife Hz. Ömer zamanında ( 634-644) Erzincan ve Erzurum Arapların eline geçince Gümüşhane’ de bu egemenliği tanıdı . Halife Hz. Osman zamanından, Emevi ve Abbasilere kadar olan dönem içerisinde el değiştiren yöre Çağrı Bey’ in 1016 yılında Anadolu’ya yaptığı ilk akın sırasında Türklerin eline geçmiştir. 1071 Malazgirt Savaşından sonra yöre

Selçuklu Egemenliğine girmiş , son olarak da 1467 ‘de Akkoyunlular yörede egemen olmuşlardır. 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon Rum İmparatorluğuna son vermesiyle bölgede Osmanlı etkisi görülmeye başlanmıştır. Gümüşhane, Trabzon Rum İmparatorluğunun fethedilmesinden sonra Osmanlı hakimiyetine girmiş ve bu hakimiyet 1461 ‘den 1467’ye kadar sürmüştür. Bu tarihten sonra Gümüşhane Akkoyunluların hakimiyetine girmiştir.

Bu hakimiyet 1473 yılında Fatih ile Uzun Hasan arasında vuku bulunan Otluk beli savaşı ile sona ermiştir.1514 yılında Yavuz Sultan Selim tarafından kesin olarak alınmış ve Osmanlı topraklarına katılmıştır. Kanuni Sultan Süleyman (1520/1566 ) İran Seferi sırasında Harşit Vadisinden geçerken Gümüş madeninin bulunduğu eski Gümüşhane yöresinin imar edilmesini emretmiş, böylece buraya 50 ev ve Süleymaniye Camii yapılmıştır.

1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı ile 7 Temmuz 1916 tarihinde Ruslar’ın doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz de yaptıkları işgaller ve bunun sonucundaki göçler Gümüşhane’de hayat bırakmamıştır. Ruslar 16 Temmuz 1916 da Bayburt’u aldıktan sonra yollarına devam ederek 19 (20) Temmuz 1916 günü Gümüşhane’ye girmişlerdir. Türk birlikleri fazla karşı koyamayınca Ruslar aynı gün Torul’a girmişlerdir. Böylece Trabzon yolu Ruslar’a açılmıştır.

22 Temmuz 1916 günü Kelkit üzerine yürüyen Rus Ordusu akşama doğru burayı ele geçirmiştir. Gümüşhane ve çevresi bu işgaller karşısında ve özellikle Ermeni zulmü altında ezilirken Rusya’da Bolşevik ihtilalinin çıkması ve iç çalkantılar sebebiyle Ruslar 18 Aralık 1917 Erzincan mütarekesini imzalamış ve ordularını geri çekmeyi kabul etmiştir.

Torul 14 Şubat Gümüşhane 15 Şubat ve Kelkit 17 Şubat 1918 de Rus işgalinden kurtarılmıştır. Osmanlı hakimiyetinin ilk zamanlarında Erzurum eyaletine bağlı iken sonraları Trabzon’a bağlanan Gümüşhane sancağı 20 Nisan 1924 tarih ve 491 sayılı kanunun 89. maddesinde “Vilayet” başlığı altındaki kanunla 1925 yılında il olmuştur.

1925-1926 tarihli Trabzon salnamesinde “Gümüşhane Vilayeti merkez ilçe ile birlikte Bayburt, Kelkit, Torul ve Şiran olmak üzere 5 ilçe, 5 Bucak ve 377 köyden oluştuğu, 16943 evde 101153 kişinin yaşadığı şehirde hastane olmadığı… Vilayetin ticari durumunun Trabzon-Bayburt-Erzurum büyük yol üzerinde ve İran Transit yolu üzerinde bulunduğundan oldukça iyi olduğu, aslında tarım memleketi olan vilayetin bazı yerlerinde ürünleri yerel ihtiyacı karşılamadığından,

Halkın bir kısmının işçilik, meyvecilikle, katırcılıkla geçindiği” belirtilmektedir. Gümüşhane’nin il olması ile birlikte Ahmet DURMUŞ (Evren-Dilek) Bey Vali olarak atanmıştır. Cumhuriyet döneminin ilk Belediye Başkanı ise Osman Bey (Ataç) olup, 1922-1934 tarihleri arasında görev yapmıştır.

Bayburt’un 1989 tarihinde il olması ve ayrıca yeni ilçelerin oluşturulması ile idari taksimata değişiklik meydana gelmiştir. 1988 yılında Köse 1990 yılında Kürtün ilçe olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhurbaşkanlığı döneminde Gümüşhane’de yol ve köprü yapımına önem vermiş, tarım geliştirilmeye çalışılmıştır.