Faktör XIII Eksikliği Nedir? Belirtileri, Nedenleri, Teşhisi, Tedavisi

Faktör XIII eksikliği, pıhtılaşma faktörü XIII eksikliği ile karakterize, nadir görülen, genetik bir kanama bozukluğudur. Pıhtılaşma faktörleri, kanın düzgün şekilde pıhtılaşması için gerekli olan özel proteinlerdir. Spesifik olarak, faktör XIII eksikliği olan bireyler normal gibi kan pıhtıları oluşturur, ancak bu pıhtılar kararsızdır ve sıklıkla parçalanır, bu da uzun süreli, kontrolsüz kanama ataklarına neden olur. 

Haber Merkezi / Faktör XIII ayrıca vücuttaki diğer süreçleri de etkiler ve yara iyileşmesinde ve hamilelikte rol oynadığı bilinmektedir. Faktör XIII eksikliği kanamalarının şiddeti kişiden kişiye büyük ölçüde değişebilir. Bazı bireylerde yalnızca hafif semptomlar görülebilir; diğer bireylerde ciddi, yaşamı tehdit eden kanamalar olabilir. 

Erken teşhis ve hızlı tedavi ile faktör XIII eksikliğinin daha ciddi kanamaları önlenebilir. FXIII iki alt birimden oluşur: alt birim A ve alt birim B. Faktör XIII eksiklik durumlarının çoğuna alt birim A’daki mutasyonlar neden olur; çok azında alt birim B’de mutasyon vardır. Faktör XIII eksikliği otozomal resesif bir hastalık olarak kalıtsaldır.

Faktör XIII eksikliğinin semptomları ve ciddiyeti kişiden kişiye değişebilir. Ancak hastaların çoğunda (%80) kanama belirtileri doğumdan sonra ortaya çıkar ve en sık göbek kordonundan kanama görülür. Bazı kişilerde, travma veya ameliyatın ardından kanama komplikasyonu ortaya çıkana kadar belirgin olmayacak şekilde, bozukluğun yalnızca hafif bir ifadesi olabilir. 

Daha ciddi vakalarda kanama kendiliğinden veya normalde yorucu egzersiz gibi sorun yaratmayacak aktivitelerin ardından meydana gelebilir. Faktör XIII eksikliğinin değişkenliğine dikkat etmek ve etkilenen bireylerin aşağıda tartışılan semptomların tümüne sahip olmayabileceğini anlamak önemlidir. Etkilenen bireyler, doktorları ve sağlık ekibiyle kendilerine özgü vakalar, ilgili semptomlar ve genel prognoz hakkında konuşmalıdır.

Faktör XIII eksikliğinin belirtileri her yaşta ortaya çıkabilir ancak çoğu hastaya bebeklik döneminde tanı konur. Faktör XIII eksikliği ile yaygın olarak ilişkili semptomlar arasında kronik burun kanaması (burun kanaması), diş eti kanaması, derinin altındaki kanamaya bağlı olarak deride renk değişikliği (ekimoz) ve pıhtılaşmış kanın katı şişlikleri (hematom) yer alır. 

Etkilenen bireyler kolaylıkla, yaygın biçimde ve sebepsiz (kendiliğinden) morarma yaşayabilir. Küçük travmalara bağlı morluklar gecikebilir. Faktör XIII eksikliği olan kadınlarda adet döneminde uzun süreli, ağır kanamalar (menoraji) görülebilir. Yumuşak dokulara ve eklemlerin çevresine kanama (periartiküler kanama) da meydana gelebilir. Eklem içine kanama (hemoartroz) nadirdir.

Etkilenen kişilerin yüzde otuzunda ayrıca beyinde spontan kanama (intrakraniyal kanamalar) yaşanabilir, yaklaşık %25’inde yara iyileşmesi zayıf veya gecikmiş olabilir ve diğerlerinde travma veya ameliyattan sonra kanama artmış olabilir. Faktör XIII eksikliğinde kafa içi kanama riski diğer ilgili kanama bozukluklarına göre daha fazladır.

Travma veya ameliyat sonrası kanama başlangıçta normaldir ancak anormal, ağır kanama sıklıkla 12-36 saat içinde gelişir. Homozigot kadınlarda faktör XIII eksikliği tekrarlayan düşüklerle (kendiliğinden düşük) de ilişkilendirilmiştir.

Faktör XIII eksikliğine neden olan mutasyonlar otozomal resesif özellikler olarak kalıtsaldır. Genetik hastalıklar, anne ve babadan alınan kromozomlarda bulunan belirli bir özelliğe ait genlerin birleşimiyle belirlenir.

Resesif genetik bozukluklar, bir bireyin aynı özellik için anormal bir genin iki kopyasını, her bir ebeveynden birer tane olmak üzere miras almasıyla ortaya çıkar. Bir kişi hastalık için bir normal gen ve bir de hastalık geni miras alırsa, kişi hastalığın taşıyıcısı olacaktır ancak genellikle semptom göstermeyecektir.

Taşıyıcı olan iki ebeveynin hem değiştirilmiş geni geçirme hem de etkilenmiş bir çocuğa sahip olma riski her hamilelikte %25’tir. Anne-baba gibi taşıyıcı olan bir çocuğa sahip olma riski her gebelikte %50’dir. Çocuğun her iki ebeveynden de normal gen alma şansı %25’tir. Risk erkekler ve kadınlar için aynıdır.

Yakın akraba (akraba) olan ebeveynlerin her ikisinin de aynı anormal geni taşıma şansı, akraba olmayan ebeveynlere göre daha yüksektir, bu da resesif genetik bozukluğu olan çocuk sahibi olma riskini artırır.

Araştırmacılar, F13A1 geninin 6. kromozomun (6p24.2-p23) kısa kolunda (p) yer aldığını tespit etti . İnsan hücrelerinin çekirdeğinde bulunan kromozomlar, her bireyin genetik bilgisini taşır. İnsan vücut hücrelerinde normalde 46 kromozom (23 çift) bulunur. İnsan kromozom çiftleri 1’den 22’ye kadar numaralandırılır ve cinsiyet kromozomları X ve Y olarak adlandırılır.

Erkeklerde bir X ve bir Y kromozomu, kadınlarda ise iki X kromozomu bulunur. Her kromozomun “p” ile gösterilen kısa bir kolu ve “q” ile gösterilen uzun bir kolu vardır. Kromozomlar ayrıca numaralandırılmış birçok banda bölünmüştür. Örneğin “kromozom 6p24.2-p23”, 6. kromozomun kısa kolundaki 24.2-23 bantlarını ifade eder. Numaralandırılmış bantlar, her kromozomda bulunan binlerce genin konumunu belirtir.

F13A1 genindeki mutasyonlara bağlı faktör XIII eksikliği vakalarına bazen faktör XIIIA eksikliği veya faktör XIII eksikliği tip 2 adı verilir.

F13B geni, kromozom 1’in (1q31-q32.1) uzun kolunda (q) bulunur . F13B genindeki mutasyonlara bağlı Faktör XIII eksikliği çok nadir görülür ve genellikle bozukluğun F13A1 genindeki mutasyonlardan kaynaklandığı duruma göre daha az şiddetlidir . Rapor edilen faktör XIII eksikliği vakalarının %5’ten azı F13B geninin mutasyonlarından kaynaklanmaktadır . Bu vakalara bazen faktör XIIIB eksikliği veya faktör XIII eksikliği tip 1 adı verilir.

Faktör XIII, iki katalitik a alt biriminden ve iki katalitik olmayan b alt biriminden oluşur. a alt birimleri, F13A1 geni tarafından düzenlenir (kodlanır) ve sonunda trombositlere (megakaryositler) dönüşen kemik iliği hücreleri ve belirli beyaz kan hücreleri (monositler ve makrofajlar) dahil olmak üzere çeşitli hücrelerde üretilir (sentezlenir). b alt birimleri F13B geni tarafından kodlanır ve karaciğer hücrelerinde (hepatositler) sentezlenir.

Faktör XIII kan pıhtılarının stabilize edilmesinde hayati bir rol oynar. Pıhtılaşma, kana özgü (pıhtılaşma) proteinlerin, kanamayı durdurmak için yara bölgesini tıkamak üzere bir araya toplandığı süreçtir. Pıhtılaşma, sonuçta yarayı tıkayacak bir pıhtı oluşturmak için bir dizi reaksiyon gerektirir.

Buna pıhtılaşma (pıhtılaşma) kademesi denir. Pıhtılaşma kademesi, pıhtılaşma faktörlerine ek olarak farklı maddeleri de içerir. Faktör XIII, pıhtılaşma zincirinin son adımıdır ve pıhtıyı stabilize etme işlevi görür. F13A1 veya F13b genindeki mutasyonlar, fonksiyonel faktör XIII’ün yetersiz seviyelerine yol açar, bu da kan pıhtılarının zayıf ve kararsız olmasına ve dolayısıyla hızlı parçalanmasına neden olur.

Yıllar boyunca faktör XIII’ün yalnızca kan pıhtılarının oluşumunu stabilize etmede rol oynadığına inanılıyordu. Ancak araştırmacılar, faktör XIII’ün vücutta birden fazla role sahip olduğunu ve uygun yara iyileşmesinde, hamileliğin sonuna kadar taşınmasında ve yeni kan damarlarının gelişiminde (anjiyogenez) rol oynadığını öğrendi. Faktör XIII’ün vücutta oynadığı tam işlevleri ve bu bozuklukla potansiyel olarak ilişkili semptomların tüm yelpazesini belirlemek için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

Faktör XIII eksikliği tanısı, karakteristik semptomların tanımlanmasına, ayrıntılı hasta geçmişine, kapsamlı bir klinik değerlendirmeye ve çeşitli özel testlere dayanır. Aktive edilmiş kısmi tromboplastin zamanı (aPTT) ve protrombin zamanı (PT) gibi kanama bozukluklarını teşhis etmek için kullanılan standart testler normaldir ve bu nedenle etkisizdir. Doğumda ağır veya anormal kanama yaşayan bebeklerde faktör XIII tanısından şüphelenilebilir.

Faktör XIII eksikliği, faktör XIII konsantreleri ile tedavi edilebilir. Bozukluğa bağlı kanama semptomlarını önlemek veya durdurmak için Faktör XIII seviyelerinin yalnızca hafifçe yükseltilmesi gerekir.

Faktör XIII’ün konsantre formunu içeren bir kan ürünü olan Faktör XIII konsantresi, faktör XIII eksikliği olan bireylerin tedavisinde kullanılır. Bu tür ürünler binlerce farklı kan bağışçısının plazmasından yaratılıyor. Bu ürünler, kanda bulunabilecek virüsleri veya benzer patojenleri öldüren bir viral inaktivasyon sürecinden geçer.

Geçmişte, faktör XIII eksikliği olan bireyler taze dondurulmuş plazma veya kriyopresipitatlarla tedavi ediliyordu. Faktör XIII konsantrelerinin mevcut olmaması durumunda taze dondurulmuş plazma kullanılabilir. Bir virüs veya benzer patojenden enfeksiyon kapma riski (küçük de olsa) nedeniyle kriyopresipitatlar artık önerilmemektedir. Ayrıca taze dondurulmuş plazma veya kriyopresipitatlarla alerjik reaksiyon riski de vardır.

Faktör XIII eksikliği olan bireylerin, bozukluğun semptomlarını önlemek veya en aza indirmek amacıyla her 3-4 haftada bir FXIII konsantresi ile önleyici (profilaktik) tedaviye tabi tutulması önerilir. Profilaktik tedavi çoğunlukla beyin içine kanamayı önlemek için kullanılmıştır. Faktör XIII eksikliğinde profilaktik tedavi alma kararı, hastanın tıbbi ekibiyle dikkatli bir şekilde görüştükten sonra verilir.

2011 yılında ABD Gıda ve İlaç ve İdaresi (FDA), konjenital faktör XIII eksikliğinin rutin profilaktik tedavisi için Corifact’i (FXIII Konsantre) onayladı. Corifact intravenöz olarak uygulanır. Bazı durumlarda Corifact, kan pıhtıları (trombozlar) gibi olumsuz yan etkilerle ilişkilendirilmiştir ve bu tür bir tedavinin yararları ve riskleri bireysel olarak değerlendirilmelidir.

Faktör XIII eksikliği olan bireyler için ek tedavi semptomatik ve destekleyicidir. Örneğin kadınlarda aşırı adet kanaması, doğum kontrol hapları gibi hormonal kontraseptifler veya kandaki pıhtıların parçalanmasını önleyen antifibrinolitikler olarak bilinen ilaçlarla tedavi edilebilir.