Erzurum: Pasinler (Hasan) Kalesi
Pasinler (Hasan) Kalesi; Erzurum’un Pasinler İlçe merkezinin kuzeyinde Hasanbaba Dağının ovaya hakim noktası üzerinde deniz seviyesinden 1740 m. yükseklikte yer almaktadır.
Kale, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulunun 14.07.1978 gün ve A-1218 sayılı kararı ile korunması gerekli eski eser olarak tescillenerek, korunma alanı belirlenmiştir. Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 12.12.2014 gün ve 1456 sayılı kararı ile 1. ve 3. derece arkeolojik sit olarak değiştirilmiş, ayrıca geçiş dönemi yapılaşma koşulları belirlenmiştir.
Arkeolojik kaynaklar ve buluntular kalenin Urartu Kralı Menua (M.Ö. 810-786) zamanında kurulduğunu doğrular. 2001 yılında iç kale ve kale dışında Erzurum Müze Müdürlüğü başkanlığında yapılan kazılarda kalenin güney sur duvarında Urartu Kralı Menua dönemine ait yazıt ve Urartu dönemine ait kuzey-güney doğrultulu kiklopik teknikte yapılmış sur duvar izlerine rastlanmıştır. Şemseddin Sami’ye göre Hasankalesi Cenevizlerden kalmadır.
Ünlü tarihçi Naima’ya göre Kale Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan tarafından yaptırılmıştır. Erzurum Tarihi isimli eserin yazarı İbrahim Hakkı Konyalı’ya göre ise Kale İlhanlı soyundan Emir Hacı Togay’ın oğlu Hasan Bey tarafından 1336-1339 yılları arasında yaptırılmıştır. Bütün bu bilgiler Kale’nin Urartu Döneminde yapıldığını, tarih boyunca her dönemde yer yer tamir, tahkim ve eklentilerle kullanıldığını ve yerleşim gördüğünü göstermektedir.
İlçenin doğusunda doğal kayalıklara kurulan kale kayalıkların zayıf yerlerinden sur geçirmek suretiyle yapılmıştır. Kale iç ve dış kale olmak üzere iki bölüm halinde yapılmıştır. Dış kale ve kalıntıları büyük oranda tahrip olmuş ve günümüze gelememiştir. Günümüze kesme ve moloz taşlardan yapılan iç kale koruna gelmiştir. Kısa kenarı 80 metre, uzun kenarı 280 metre olan iç kale ikizkenar üçgeni andıran plan yapısına sahiptir.Üç sur kuşağı ile çevrilmiş olan iç kaleye giriş batı yönde bulunan ana kapıdan (Erzurum kapı) sağlanmaktadır. Ayrıca kaleye demir kapı ve gizli kapı olarak adlandırılan kapılardan da giriş sağlanmaktadır.
Batı taraftaki Erzurum Kapı’nın iki yanında mazgal pencereler bulunan iki muhafız odası yer almaktadır. İç kaleden gizli bir yol güneydeki Hasankale Çay’ına kadar uzanıyor. Kuşatmalar sırasında buradan gizlice su temin ediliyordu. İç Kale orta kısmı düzgünce tesviye edilerek ihtiyaç duyulan mimari yapılar için gerekli alan oluşturulmuştur. Günümüzde iç kalenin içerisinde çok sayıda mimari yapı temel izleri mevcuttur. Kanuni Sultan Süleyman döneminde kale tamir ve tahkim edilirken kaleye bir camii eklenmiş, ayrıca 4. Murat döneminde Revan Seferi sırasında kaleye bir köşk yapısı yaptırılmıştır. Ancak camii ve köşk günümüze ulaşamamıştır.
