Erzurum: İspir, Kale Mescidi
Kale Mescidi; Erzurum’un İspir İlçesi, sınırları içerisinde yer alan İspir Kalesi’nin, iç kale kısmında bulunan mescit, kalenin güney sur duvarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Gayrı Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.3.1978 tarih ve A1003 sayılı kararıyla tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Mescidin yapım kitabesi bulunmadığından kesin yapım tarihi belli değildir. Ancak Erzurum Kale Mescidi ile olan benzerliklerinden dolayı, XII. yüzyılda Saltuklu döneminde yapıldığı düşünülmektedir. Yapının kitabesi olmamasına rağmen İ. H. Konyalı, Erzurum İç Kalesi’ndeki kale-mescit-minare kompleksi ile olan yakın benzerliği nedeniyle bunun bir Saltuklu eseri olduğunu, hatta Erzurum iç Kalesi’ni Mescidi’ni ve Kulesi’ni yaptıran inanç Beygu’nun bunu da yaptırmış olabileceğini ifade etmektedir.
Yapı dikdörtgen planlıdır. Giriş kapısı simetrik olarak cephenin ortasında değil, kuzey doğu köşesinde verilmiştir. Yapıya dikdörtgen çerçeveli, mukarnas kavsaralı sade bir kapı ile girilmektedir. Mescidin üst örtüsü dört bölüme ayrılmıştır. Mescidin doğu kısmı, doğu duvarına bitişik, doğudan ve batıdan mukarnas dizileri ile geçilen sekizgen köşeli içten kubbe, dıştan piramidal bir külahla örtülüdür.
Piramidal külah yüksek kasnaklıdır. Kubbeye geçiş köşelerde mukarnas kavsaralı tromplarla sağlanmakta olup, Sekizgen kasnağın dört yönünde mazgal pencereler vardır. Mescidin batı kısmı daha geniş, kuzey ve güney kısımları dar sivri kemerli tonozla örtülüdür.Mescidin güneyine bezemesiz, sade yuvarlak kemerli bir mihrap nişi ve mihrabın doğusuna bir mazgal pencere yerleştirilmiştir.
Mescidin güneybatı köşesinde minaresi bulunmakta olup, minareye giriş mescidin doğu duvarındaki merdiven basamaklarıyla ulaşılan çatıdan sağlanmaktadır. Minarenin mescidin yer seviyesinden itibaren yüksekliği 18.00 m’dir. Yapının minaresi farklı bir şekilde kale surları üzerinde yükselmektedir. Kalenin yarım daire şekilli burcu üzerinde yükselen taş gövdeli minare, dört katlı inşa edilmiştir.
En altta temel görevi yapan moloz taşla örgülü silindirik kale burcu, onun üzerinde kesme taştan örülmüş altta mescidin üst örtüsüne kadar devam eden silindirik ve üstte ongen şekilde devam eden gövde kısmı yer alır. Ongen gövdenin üst kısmında, tuğladan yapılmış dışa taşkın şerefe, onun üstünde yuvarlak gövdeli kısa petek ve üstü yıkılmış durumda olan külah yer almaktadır. Şerefe korkulukları ve külahın bir kısmı yıkılmış durumdadır. Minarenin, Erzurum Kale Mescidi’nde olduğu gibi hem kalenin gözetleme kulesi hem de mescidin minaresi olarak yapıldığı düşünülmektedir.
Mescidin çatısında sekizgen kasnağın batısında, kuzeyden güneye doğru basamaklarla inilen bir çilehane bulunmaktadır. Bu mekan, mescidin batısındaki beşik tonozlu örtünün üzerinde yer almaktadır. Bu mekânın benzerine başka hiçbir kale mescidinde rastlanılmamıştır. Beşik tonoz örtülü bu mekânın ne için yaptırıldığı tam olarak anlaşılamasa da burasının bir çilehane olabileceği düşünülmektedir. 1996-1997 yıllarında Kale duvarları ve dendanlarla birlikte Mescid de Kültür Bakanlığı tarafından restore edilmiştir.
