Erzurum: Kale Mescidi
Kale Mescidi; Erzurum’un Yakutiye İlçesi, Camiikebir Mahallesi, İç Kale’de Tepsi Minarenin (Saat Kulesinin) doğusunda yer almaktadır. Yaya olarak ve şehrin farklı noktalarından toplu taşıma araçları ve özel araçlarla ulaşım sağlanmaktadır.
Mescidin Yapım tarihiyle alakalı üzerinde herhangi bir kitabe yoktur. Bazı kaynaklara göre mescid ile alakası olmayan bir kitabe, yapının içerisinde mihrabın üzerinde yer almaktadır. Bu kitabenin ise başka yerden alınan bir kitabe olduğu anlaşılmaktadır. Mescidin ilk inşasının Tepsi Minarenin üzerindeki kufi kitabe dikkate alındığında Xll.yüzyılın ilk yarısında Saltuklu Beyliği döneminde olduğu kabul edilir. Genel olarak Saltuklu Beyliği döneminde inşa edilen mescidin Saltuklu Emiri Ebu-l Muzaffer Ziyaeddin Gazi döneminde (1124-1132) tepsi minare ile birlikte yapıldığı kabul edilir. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 13.11.1976 tarih ve A-188 sayılı kararı ile koruma altına alınmıştır.
İç kalenin güney duvarında yar alan silindir bir burca bitişik olarak inşa edilen Kale Mescidi, kareye yakın dikdörtgen bir alan üzerine kurulmuştur. Kale mescidi mihrap önü bölümü kubbeli olan küçük boyutlarda yapılmış bir mescittir. Mihraba paralel iki sahından oluşan mescidin iç mekanı, karşılıklı yapılmış L şekilli payelerle iki bölüme ayrılmıştır. Mescidin giriş bölümündeki orta mekan aynalı çapraz tonozla, bu mekanın doğu ve batısındaki mekanlar ise beşik tonozla örtülmüştür.
Ortadaki L şekilli payelerden batıdakinin üzerinde beş köşeli mihrap nişine yer verilerek diğer (doğudaki) payeden farklı tutulmuştur. Ayrıca ibadet alanındaki giriş kısmı ile mihrap önü bölümü kısmı sivri kemerlerle birbirinden ayrılmaktadır. Mescidin ikinci kısmı olan mihrap önü bölümünün üst örtüsünde ortada kubbe ve yanlarda ise tonoz kullanılmıştır. Orta bölümde pandantiflerle geçilmiş olan kubbe, iç kısımda kademeli olarak yükselen mukarnaslı kasnağa sahiptir. Kubbe kasnağında dört yönde açılan pencereler ile mihrap önü bölümü aydınlatılmaktadır.
Bazı kaynaklara göre Kale Mescidi, kademeli ve yüksek kasnaklı, içten küçük kubbe ile örtülü uygulaması olmasından dolayı Anadolu’da tek önemli bir örnektir. Mescitteki kubbe kasnağı, içten mukarnaslı ve kademeli olarak yükselen bir özellik sergilerken dıştan ise konik külahlıdır. Kubbe kasnağı yüksek tutulmuş olup, kasnak üzerinde silmeler ile belirlenen on iki sivri kemer yer almaktadır. Kemerler, içerisinde niş, pencere ve boş olmak üzere sıralanmaktadır. Kasnağın üzerinde ise yüzeyi sivri kemerli kaval silmelerle hareketlendirilen konik bir külah bulunmaktadır.
Kuzey cephedeki küçük bir girişten ulaşılan mescidin son cemaat yeri bulunmamaktadır. Giriş kapısının üzerinde ve yanlarında birer pencere açılmıştır. Dikdörtgen bir çerçeve içerisine alınan giriş kapısı, düz lentolu ve sivri kemerli olarak düzenlenmiştir. Giriş kapısının üzerinde küçük ve basit bir pencereye yer verilmiştir. Kapının her iki yanında aynı boyutlara sahip, dikdörtgen formda iki pencereye yer verilmiştir. Bu pencereler, dikdörtgen çerçeve içerisine alınmış olup, düz lentolu ve sivri kemerli olarak yapılmıştır. Mescidin Doğu ve Batı cephelerinde de dikdörtgen formlu pencerelere yer verilmiştir. Mescidin güney cephesindeki taş mihrap, iç kalenin güney duvarında yer alan silindirik burca dayanmaktadır.
Mihrap nişi silindirik burcun bulunduğu kısma denk gelmektedir. İç içe sivri kemerli iki nişten oluşan taş mihrap, burç içerisine yerleştirilmesinden dolayı mescidin boyutlarına oranla derin ve yüksektir. Mihrap, üç yönden altıgenlerden oluşan geometrik bir zincirekle çerçevelenmiştir. Büyük mihrap nişinin içerisinde yer alan ikinci küçük niş, mukarnas kavsaralıdır. Kale Mescidi, kademeli ve yüksek kasnaklı, içten küçük kubbe ile örtülü uygulaması olmasından dolayı Anadolu’da tek ve önemli bir örnektir. Mihrap dışında süslemesi olmayan kale mescidi tamamen kesme taş malzeme ile yapılmıştır.
