Samsun: Büyük (Valide) Camii
Büyük (Valide) Camii; Samsun’un İlkadım İlçesi, Kale Mahallesi’nde Saathane Meydanı’nın yanında yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçlarıyla ulaşım mümkündür.
Halk arasında daha çok “Büyük Camii” adıyla anılan, çeşitli yayın ve belgelerde “Ulu”, “Cami-i Kebir”, “Valide”, “Hamîdiye” adlarıyla geçen caminin inşa kitabesi yoktur. Şehrin en büyük tarihi camisi konumunda bulunan bugünkü caminin yerinde, hatalı bir şekilde 1300 yıllarında yapılan eski bir cami olduğu belirtilmektedir.
Ahşap olduğu söylenen ilk yapının, 1869’daki büyük yangında yandığı bilinir. Bazı yayınlarda caminin 1884’de Batumlu Hacı Ali tarafından kâgir olarak yeniden yaptırıldığı belirtilmekte, diğer bir kısmında, aynı tarihte, Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan’ın katkılarıyla onarıldığı geçmektedir. Bu durumda 1884 yılı civarında yapının yeniden (bugünkü haliyle) inşa edildiği ortaya çıkmaktadır. Batumlu Hacı Ali ile Pertevniyal Valide Sultan’ınyeni inşayla ilgilerine ışık tutacak bir belgeye rastlanamadı.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan H. 1280 -1300 / M. 1863 – 1883 tarihli on bir ayrı belgeden Samsun’da padişah (Sultan II. Abdülhamid 1876–1909) adına iki minareli bir cami yapılmasının düşünüldüğü, mevcut
yapının yandığı ve yeniden inşasının plânlandığı, inşa için çarşının yeniden düzenleneceği, kalenin güneyindeki bahçe ve bir kısım arsanın satılarak parasının caminin inşasında kullanılacağı, inşa için ayrıca para yardımları yapıldığı, inşanın kalfalığına Aristovel’in tayin edildiği ve inşanın 1884’de tamamlandığı anlaşılmaktadır. Caminin inşasını Batumlu Hacı Ali’nin yönettiği, Valide Sultan’ın büyük katkı sağladığı, buna nispetle yapıya Valide Camii denildiği anlaşılmaktadır.
1943 depreminde, cami minarelerinin her ikisinin de şerefeden itibaren yıkıldığı anlaşılmaktadır. Yıkılan kısımlar bu tarihten sonra şimdiki şekliyle onarılmıştır. 1973 yılında caminin çevre düzenlemesinin yapıldığı 1996’da ise Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yer yer bozulan kalem işi nakışların aslına uygun olarak yenilendiği anlaşılmaktadır. Son olarak 2003’de yapının iç ve dışına dokunulmaksızın avluda çeşitli düzenlemelerin yapılmıştır. Cami ibadete açık olup Samsun’un en kalabalık ve hareketli camisidir.
Yapı, düz bir alanda, avlu içerisinde yer almaktadır. Cami, avlu kotundan 1.10 m. kadar yükselen bir platform üzerinde inşa edilmiştir. Son çevre düzenlemesi sırasında caminin, kuzey ve doğusundaki dükkân ve park kaldırılarak yapı, ferah bir atmosfere kavuşturulmuştur. Yapının batı yanı caddeye, kıble cephesi ise bir ara sokağa bakar. Cami, tek kubbeli olarak ele alınmıştır.
Tromplarla geçilen tek kubbeyle örtülü kare şeklindeki harimin kuzeyi, ortada iki büyük ayakla taşınan üç göz kubbeli, üstü mahfil olarak düzenlenen enine dikdörtgen bir mekânla genişletilmiştir. Bunun da önünde beşik
tonozla örtülü kuzeye beş, doğu ve batıya birer yuvarlak kemerle açılan, payelerle taşınan bir son cemaat yeri yer alır. Ön cephenin iki köşesinde son cemaat yeri içinde başlayan kaideleri üzerinde iki minare yükselmektedir. Kuzey duvarın ortasında açılan kapıyla harime ulaşılmaktadır.
